Ўзбек диалектологияси

1-асосий савол бўйича ўқитувчининг мақсади: 
Ўзбек тилининг кўп 
лаҳжалилиги ҳақида тасаввур бериш .Қипчоқ лаҳжаси юзасидан фикр 
билдириш . Қ ипчоқ лаҳжасининг эски ўзбек тилига муносабатини

---

белгилаш. Қ ипчоқ лаҳжасининг бошқа туркий тилларга муносабатини 
б елги л аш . Қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и н и н г ҳози рги ўзб ек адаби й ти л и га 
муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ ЎҚУВ МАҚСАДЛАРИ
1.1. Ўзбек тилининг кўп лаҳжалилиги талабаларда тасаввур уйғотади.
1.2. Қ ипчоқ лаҳжаси ҳақида умумий маълумот беради.
1.3. Қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и н и н г эски ўзбек ти л и га м у н о саб ати н и
белгилайди.
1.4. Қипчоқлаҳжасининг бошқа туркий тилларга муносабати ҳақида 
тасаввур ҳосил қилади.
1.5. Қ и п ч о қ л аҳж асини н г ўзбек адабий тилига м уносабатини 
шарҳлайди.
1- асосий саволнинг баёни:
Дунёдаги кўп тиллар ва уларнинг лаҳжалари муносабатини дарахт 
ва бутоқларга менгзаш мумкин бўлса, ўзбек тили ва унинг лаҳжалари 
ўртасидаги муносабатни тизма тоғларга ўхшатиш мумкин.
Ўзбек тили турли мустақил лаҳж аларнинг тадрижий бирикуви 
натижасида пайдо бўлгандир. Дунё тиллари орасида кўп лаҳжалилиги 
билан ажралиб турувчи ўзбек тили ҳамда унинг шевалари ўртасидаги 
муносабатлар ҳақида туркий тиллар грамматикасининг билимдони 
профессор Е.Д. Поливанов ўз вақтида шундай ёзган эди:
«Ў збек тили (ў зб ек д и а л е к т л а р и н и н г б и р бутун й и ғи н д и с и
сиф атида) ягона систем ан и н г, ҳеч қачон амалда бўлмаган ўзбек 
тилининг диалектологик парчаланиши йўли билан эмас, балки тил 
системаларининг бирлашуви йўли билан пайдо бўлган». Дарҳақиқат 
шевашуносларимизнинг кўп йиллик тадқиқотлари ўзбек умумхалқтили 
уч й и р и к мустақил л аҳ ж ан и н г б и ри куви д ан таш ки л топ ган и н и
тасдиқиайди:
1. Қорлуқ-чигил ёки ўрта ўзбек лаҳжаси.
2. Қ ипчоқ ёки соф ўзбек (Е.Д.Поливанов атамаси) лаҳжаси.
3. Ўғуз лаҳжаси.
Кўпгина тарихий м анбаларда, Турон зам и н и н и н г кечм иш ини 
тасвирловчи қадим ий қўлёзм аларда Даш ти Қ и п ч о қ ф уқаролари

---

ўзбеклар деб аталганлиги бугунги тарихчиларимиз томонидан ҳам 
таъкидланм оқда. Айни пайтда, бир қатор олимлар тасаввуф нинг 
турондаги асосчиларидан бўлмиш Хўжа Аҳмад Яссавий асарларини 
ва бадиий сўз жозибасининг гўзал намунаси бўлмиш «Муҳаббатнома» 
достонини қипчоқ лаҳжасига нисбат бериб изоҳпайдиларки, бундай 
маълумотлар, бир жиҳатдан, қипчоқ лаҳжасининг жуда қадимий ва 
кенг ҳудудга тарқалганлигини кўрсатса, иккинчидан, унинг ўзбек 
умумхалқтилини шакллантиришдаги ҳақиқий ўрнини белгилашга ҳам 
ёрдам беради.
X III—XIV асарларда ўзбек тили тараққиётига қипчоқ лаҳжасининг 
к а тт а т а ъ с и р и б о р л и г и м ах су с л у ғ а т л а р д а ҳам ўз а к с и н и
топган.М аъноси ўша қадимий луғатларда ҳам изоҳланган