Ўзбек диалектологияси

2- асосий саволиинг баёни:
Қипчоқлаҳжасининг барчасида тўққиз унлилик тизими амал қилади. 
Бу жиҳатдан қипчоқ лаҳжаси қипчоқ гуруҳидаги (қозоқ, қорақалпоқ, 
қирғиз каби)бошқа туркий тиллар билан умумийлик касб этади.
Қ ипчоқ лаҳжасидаги тўққиз унлилик тизими унинг эски туркий ва 
эски ўзбек тилининг тадрижий давоми эканлигидан ҳам далолат беради. 
Чунки эски туркий ва эски ўзбек тилида ҳам тўққиз унлилик тизими 
бўлган.
Булар: и, м, э, а, э, е, о, у, ў.
Э унлиси тил олди, кенг, лабланмаган товуш:
0 згэ , кэм , э к э , кэттэ, кэл, эн э, эм м э каби. Эски туркий (эдгу- 
яхши, эб-уй, сэкиз- саккиз), эски ўзбек 
(эйлэсэ, езгэлэр 
(Навоий), 
шэрмэццэ ликтин, кэтмэсэ, кектэ энэ 
(Лутфий)) тилларда ҳам бу товуш 
фаол бўлган. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кенг қўлланилмоқца.
а 
унли тил орқа, кенг, лабланмаган унли : ал, бар, қал, баба, 
таға, тақ, чақ, айт. Эски туркий (адағ// айағ («Девон»), қаған (Девон)), 
эски ўзбек (шафтолу, қашу, жан, алмаға (Лутфий)) тилларида ҳам 
фаол бўлган. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳам сўзнинг барча ўрнида 
қатнашади.
э
унлиси мустақил товуш сифатида эски туркий тил давридан 
бошлаб ш аклланган бўлиб, унинг юзага келишида кенг, тил олди, 
лабланмаган 
э 
товушнинг нисбатан торайиши, ҳамда тор, лабланмаган 
и 
унлисининг кенгайиши муҳим аҳамият касб этган. 
э
товуши асосида 
э нинг шаклланганини ҳозирги туркий тилнинг барчаси, хусусан ўзбек 
тилининиг ўғуз лаҳжаси тўлиқ исботлайди. Агар ҳозирги ўзбек тилидаги 
м э н, с э н 
киш илик олмошларидаги сўз ўртасида келувчи ўрта кенг 
э
унлисининг тарихан тор 
и 
товуши бўлганлигига эътибор берсак, айрим 
ҳолатда 
э 
нинг шаклланишида и товушининг ҳам асос бўлганлигини 
сезамиз.

---

Эски ўзбек тили даврида э унлиси мустақил фонема сифатида 
иш латилиб, аксар и ят асл туркий сўзл ар н и н г биринчи бўғинида 
қўлланади.
Мэни мэн истаган киши вз суҳбатигд аржуманд этмдс,
Мдни иствр кишиниқ сўҳбэтиқ квндўм писэнд этмдс.
(Навоий).
Ҳ о зи рги ўзбек адабий ти ли да ва ўзб ек хал қ ш е в а л а р и н и н г 
аксариятида бу товуш ишлатилади. Бироқ бу товушнинг талаффузида 
ҳозир шевалараро маълум даражада ф арқбор. Чунончи, шаҳар ва шаҳар 
типидаги шеваларда бироз ёпиқроқ, қипчоқлаҳжасида эса очиқроқдир. 
Масалан, Тошкент, Марғилон, Наманган шеваларида