Ўзбек диалектологияси

м у н о с а б а т и н и б е л г и л а ш г а ҳ а р а к а т қ и л и н г ( к а т е г о р и я — а н а л и з ) .
5-а соси й савол бўйича ўқитувчи мақсади: Оҳангдошлик —
сингарм онизм ҳақида туш унча бериш . Бу қ о н ун и ятн и н г мумтоз 
ти л и м и зга м у н о саб ати н и белгилаш . О ҳ ан гд о ш л и к н и н г қ и п ч о қ
лаҳжасига муносабатини шарҳлаш. Ўзбек адабий тили ва оҳангдошлик 
масаласига талабаларнинг эътиборини қаратиш.
ИДЕНТИВ ЎҚУВ МАҚСАДЛАРИ
5.1. Талабаларга оҳангдошлик ҳақида тушунча беради.Унинг нутқдаги 
ўрнини белгилайди.
5.2. Оҳангдошлик қонуниятининг мумтоз тилимизга муносабатини 
шарх^лайди.

---

5.3. Оҳангдошлик ва қипчоқ лаҳжаси масаласини изоҳлайди.
5.4. Оҳангдошлик ва ҳозирги ўзбек адабий тили муоммаларини 
шарҳлайди.
5- асосий саволнинг баёни:
Оҳангдошлик ҳодисаси туркий тилларда қадимдан мавжуд бўлиб, 
у товуш лардаги уйғунликни, ўзаро оҳангдош ликни таъминлайди. 
Одатда, оҳангдошлик ҳақида гап кетганда, кўпинча, унлилардаги тил 
олдилик ва тил орқалик, ҳамда лабланганлик ва лабланм аганлик 
тўғрисида гапирилади. Ваҳоланки, оҳангдошлик ҳодисаси бу билан 
тугамайди. Лабланганлик, яъни лаб уйғунлиги фақат унли товушларга 
хос ҳ о д и с а . А м м о т а н г л а й у й ғ у н л и г и қ о н у н и я т и г а б и н о а н , 
товушлардаги тил олдилик ва тил орқалик хусусияти ҳисобга олинади. 
Бундай ажралиш нафақат унлиларда, балки тилимиз тарихига назар 
таш ласак, балки ундош товушларда ҳам мавжуд бўлган. Қиёсланг: 
қағанқа-ҳоқонга, альш —олим, қарз, оғмзғару-ўғузга, соқум-сўқим, 
кучуг-кучни, козум-кўзим каби.
О ҳангдош ликдаги учинчи ж араён — бу ундош товуш лардаги 
жаранглилик ва жарангсизлик ҳодисаси саналади. Бу жараён ҳам туркий 
тиллар тарихининг қадимги давридан бошлаб амал қилинган.
Оҳангдошлик эски туркий тил даврида ҳам мавжуд бўлиб, туркий 
тиллар тарихида бу жараён ҳақида дастлаб Маҳмуд Кошғарий фикр 
б и л д и р га н . О лим ту р к и й т и л л а р н и н г ўзак х а р а к те р и га қараб
қўшимчаларнинг қаттиқ, юмшоқликда фарқланганлигини таъкидлайди.
А.М. Ш чербак эски ўзбек тили даврида биринчи тип, яъни танглай 
уйғунлигининг сақланган ва бузилган ҳоллари бор, иккинчи тип, яъни 
лаб уйғунлигида эса бузилиш ҳолати мавжуд деб кўрсатади. Филология 
фанлари доктори, академик А. Рустамов эса XV аср ўзбек адабий тилида 
сингарм онизм ни нг ҳар учала қонуни, яъни унлилардаги танглай 
уйғунлиги ҳамда унд ош л ард аги ж а р а н гл и л и к ва ж а р а н гс и зл и к
уйғунлиги бор деган хулосани билдиради: