Ўзбек диалектологияси

б е р, е н д и,
е р к э й , е р к э к ,
қипчоқ лаҳжаларида 
э н д и , э р к е к , ч э п к е н ,
э н э, адабий имлода 
бер, э н д и , э р к а к , ч е к м а н , о н а .
Тил олди, тор, лабланмаган 
И 
ва тил орқа 
Ь1 
унлилари эски туркий 
(сьпдм — чизди, 
смзладм 
- зирқиратди, 
смн- 
қомат, 
смр-сир, 
бўёқ, 
сиз- ҳурмат маъноси, сирка-бошдаги бит сиркаси- «Девон») ва эски 
ўзбек тилида мустақил фонема бўлган.
Ўзида оҳангдош ликнингтанглай уйғунлигини тўлиқсақлаб қолган 
баъзи туркий (м асалан, қозоқ, қорақалп оқ) тилларда ш унингдек 
қипчоқ лаҳжаларида тил олди 
И 
ва тил орқа 
Ь1 
унлилари эски ўзбек 
тилидагидек алоҳида мустақил икки товуш дир.Қипчоқш ева вакиллари 
тмш 
(таш қари)- 
тиш 
(киш ининг тиши); 
мс 
(қурум) 
-ис 
(ҳид); 
смз
(чиз)-сиз 
(сиз) сўзларидаги 
Ь1 
ва 
И 
товушларини фарқли талаффуз 
этадилар.
Эски туркий тил даврида тўртта лабланган унли товуш мавжуд 
бўлган. Буни Маҳмуд Қошғарий ўзининг «Девону луғатит турк» асарида 
махсус таъкидлаб кўрсатади қиёсланг: 
ў л ў ш 
-ҳ и сс а (тил олди қилиб 
талаффуз этилади), 
у л у ш 
(тил орқа қилиб талаффуз этилади, ҳуриш, 
бақириш, фарёд); 
еч- 
интиқом, ўч (тил олди қилиб талаффуз этилади), 
от-ўт, 
олов-от деган билан оғиз қуймас (тил орқа қилиб талаффуз 
этилади).
Эски ўзбек тилида ҳам бу тўрт лабланган унли аоҳида фонема 
бўлганлиги Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн»ида чиройли 
изоҳланган. Ўзида оҳангдош ликнинг танглай уйғунлигини сақлаб 
қолган қипчоқ лаҳжасида кўпгина туркий (қозоқ, қорақалпоқ, нўғай 
ва б.) тилларидагидек, бу тўрт лабланган унли мустақил ф онема

---

саналади. Бу шева вакиллари ҳам худди тилимиз тарихидагидек уларни 
бир-бирдан жуда осон ажратадилар. Қиёсланг: 
0 т
— ўтишга буйруқ, 
организмнинг бир қисми ( унли тил олди), От-олов, ўсимлик (унли 
тил орқа); б р -со ч н и ўриш, қиёлик(унли тил олди); Ор-бедани ўрмоқ, 
чуқурлик (тил орқа);