ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

60-TEMA
SESTIŃ QAYTÍWÍ. JAŃǴÍRÍQ
Jaqtılıqtıń bir ortalıqtan ekinshisine ótiwinde bir bólegi shaǵılısıp, 
bir bólegi ekinshi ortalıqqa ótetuǵının kórdik. Ses te bir ortalıqtan 
ekinshi ortalıqqa túskende, túsiw betinen shaǵılısadı. Buǵan ishi 
bos bochka yaki trubanıń ishine sóylep isenim payda etiw múmkin. 
Kópshilik jańa qurılǵan úy yaki hesh kim joq sport zalına kirip 
qalǵanda óz ara sóyleskende sózlerdiń kúshli esitiletuǵının sezgen. 
Televidenie hám radioesittiriwlerin jabıq sport qurılmalarınan alıp 
barǵanda da hawazlar jańǵırıp esitiletuǵınına itibar bergen bolsańız 
kerek. Bularǵa sebep sestiń tegis diywallardan qaytıwı boladı. Eger 
diywaldıń uzaqlıǵı 20 m den kóbirek bolsa, qaytqan ses derekten 
shıqqan seske qaraǵanda biraz keshigip 
128-súwret.
esitiledi. Bul qaytqan ses 
jańǵırıq
delinedi. 
Eger 
parallel 
jaylasqan 
yaki tawlar jırası arasında hawaz 
shıǵarılatuǵın 
bolsa, 
jańǵırıq 
bir 
neshe márte qaytarıladı. Jańǵırıq 
tek qattı denelerden qaytqanda ǵana 
payda bolmaydı. Mısalı‚ shaqmaq 
shaǵılısqanda bir jasın payda bolǵanın 
kórsek te, gúldirmamanıń dawısı 
bir 
neshe 
márte 
tákirarlanǵanın 
baqlaǵanbız. Bunda birinshi esitilgeni 
kúshli, al keyingileri páseńlep baradı. 
Buǵan sebep, gúldirmamanıń hawazı 
tawlar, 
toǵaylar, 
imaratlar 
hám 
bultlardan kóp márte qaytıp bizge 
esitiliwi boladı.
Sestiń qaytıwınan turmıs hám 
texnikada kóp paydalanıladı. Mısalı, teńiz hám okeanlarda tereńlikti 
ólshewde hám de suw astı kemelerin anıqlaw ushın ultraseslerden 
paydalanıladı (128-súwret). Bunıń ushın teńiz túbine ultrases jiberiledi 
hám shaǵılısıp qaytqan ses qabıllanadı. Sestiń barıwı hám qaytıwı 

---

164
ushın ketken waqtı 
t
ólshenip, teńiz tereńligi 
h
anıqlanadı. Bunda ses 
2
h
aralıqtı ótkenligi ushın 2
h
= 
u
t
· 
t
boladı. Bunnan 
h
t
=
⋅
u
t
2
anıqla-
nadı. 
v
t 
– sestiń suwda tarqalıw tezligi. Bunday ásbap 
exolot
dep ataladı.
Sestiń qaytıwınan metall quymalar arasında hawa boslıqları yaki 
ózge zatlar kirip qalǵanlıǵı da anıqlanadı. Quymaǵa tikkeley tiygizip 
qoyılǵan ses deregi hám qabıllawshı quyma boylap júrgiziledi. Eger 
quymanıń ishi birdey tıǵızlıqqa iye hám tutas bolsa, onda qaytqan 
ses birdey boladı. Basqa zat hám boslıq bolsa, qaytqan ses buzıladı. 
Medicinada da búyrek keselliklerin‚, hámile awhalın zıyansız halda 
úyreniw ultrasesler járdeminde iske asırıladı.