ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

61-TEMA
MUZÍKALÍQ SESLER HÁM SHAWQÍMLAR.
SES HÁM SALAMATLÍQ. ARXITEKTURADA SES
Joqarıda aytqanımızday, biz sesler áleminde jasaymız. Bul sesler 
jaǵımlı bolsa, muzıkalıq tásir etti deymiz. Jaǵımsız bolsa, onda bunsha 
shawqım deymiz. Jılap atırǵan náresteniń dawısı anasına jaǵımlı 
bolsa, al basqa adamlarǵa shawqım bolıp kórinedi. Birewlerge dáp 
sesti muzıkalıq bolıp esitilse, basqa birewler onı shawqım sıpatında 
qabıl etedi. Sol sebepten olardı qatań shegaralaw qıyın. Ańızdı esleyik. 
«Nasriddin bir kúni muzıkashı tanısınıń úyine miyman bolıp barıptı. 
Tanısı oǵan hár túrli muzıka ásbapların uzaq waqıt dawamında shertip 
kórsetip bolıp soraptı: «Molla Nasriddin, usı muzıka ásbaplarınan qaysı 
biriniń sesti sizge unaydı» – degeninde, Nasriddin qarnı ash bolıp 
ketkenlikten «Menińshe eń jaqsı ses kepkirdiń qazanǵa tiygendegi 
shıqqan ses» – degen eken. Solay etip adamlarǵa hár túrli sesler hár 
túrli tásir kórsetedi. Ulıwma alǵanda kópshilikke muzıkalıq sesler 
unaydı. Muzıka ásbaplarında sesler tómendegishe payda etiledi: hawa 
qatlamınıń terbeliwi (kernay, sırnay, klarnet, fleyta, saksofon hám t.b.) 
tardıń terbelisi (rubab, tar, duwtar, tanbur, skripka, violonchel, girjek 
hám t.b.), kerip tartılǵan teri yaki membrana terbelisi (dáp, baraban, 
naǵara hám t.b.) hám elektron ásbaplardıń terbeliwi aqıbetinde.
Olardan shıǵatuǵın seslerdiń jiyiligi, biyikligi, tembri hár túrli 
boladı. Mısalı, skripka shıǵatuǵın ses jiyiligi 260–15000 Hz, klarnettiki 
150–8000 Hz, naǵaraniki 90–14000 Hz átirapında boladı. Muzıkalıq 
seslerdiń quslarǵa, úy haywanlarına tásir kórsetetuǵınlıǵı da úyrenilgen. 
Hár qanday jaǵımlı saz yaki qosıq ta júda kúshli hawazda qoyılsa‚ ol 
shawqımǵa aylanadı. Shawqım insan nervi hám salamatlıǵına tásir 
kórsetedi. Sol sebepli shawqımnan saqlanıw ushın ses jutatuǵın qurallar 
paydalanıladı. Nárse hám qurallardıń sesti jutıw qásiyetin belgilew 

---

166
ushın sesti jutıw koefficienti (

) dep atalatuǵın shama kirgiziledi. 

– jutılǵan ses energiyasınıń túsken ses energiyasına qatnası menen 
ólshenedi. 6-kestede 

shamasınıń hár túrli materiallar ushın mánisi 
keltirilgen (ses jiyiligi 500 Hz).
6-keste
Material
a
Gerbishten órilgen sıbalmaǵan diywal
Beton diywal
Linoleum (0,5 sm qalıńlıqta)
Diywalǵa qaǵılǵan faner
Tereze aynası
Diywalǵa ildirilgen gilem
Shiysheden islengen paxta qatlamı (9 sm)
0,03
0,02
0,03
0,06
0,03
0,21
0,51
Shawqımlar insan salamatlıǵına unamsız tásiri bolǵanlıqtan olardı 
kemeytiw ilajları kórilmekte. Mısalı, Evropa mámleketleri shawqımı 
belgilengen shegaradan ótip ketetuǵın samolyotlardıń mámleket 
aymaǵınan ushıwın, aeroportlarǵa qonıwın qadaǵan etip qoydı.
Imaratlardı joybarlastırıwda da sestiń tarqalıwına itibar beriledi. 
Bul tarawdı úyrenetuǵın pán bólimi