ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

2. Sestiń bálentligi. 
Bul shama ses jiyiligi menen belgilenedi. 
Insan sóylegende yaki qosıq aytqanda bir túrli jiyiliktegi terbelislerdi 
shıǵarmastan, al kóp túrli jiyilikli terbelisler payda etetuǵını belgili. Er 
adam sóylegende onıń dawısında 100 den 7000 Hz ke shekem, hayal 

---

162
sóylegende 200 den 9000 Hz ke shekem bolǵan terbelisler ushırasadı. 
Naǵaradan shıǵatuǵın sesler 90 nan 14000 Hz ke shekem boladı.
3. Sestiń tembri. 
Oǵan qarap kimniń sóylep atırǵanlıǵın, kimniń 
kúlip atırǵanın yaki qanday saz áspabınıń shertilip atırǵanlıǵın anıqlaw 
múmkin. Sestiń quramındaǵı kóp jiyilikli terbelislerden eń kishi jiyiligi 
v
0
tiykarǵı ton
delinip, 2
v
0
, 3
v
0
hám t.b. jiyilikli terbelisler 
obertonlar
delinedi. Mine usı obertonlar sanı hám obertonlar kúshi jáne sestiń 
biyikligine qarap ses derekleri hár túrli tembrge iye boladı.
Er adamlardıń dawısı shıǵaratuǵın tiykarǵı tonına qarap 
«Bas» 
(80–350 Hz), «Bariton» (110–400 Hz), «Tenor» (230–520 Hz) 
larǵa, 
al
 
hayallardıń dawısı
«Soprano» (260–1050 Hz)
, 
«Kontralto» (170–780 
Hz), «Messo-soprano» (200–900 Hz)
hám 
«Koloratur soprano» (260–
1400 Hz) 
larǵa bólinedi.
Ámeliy tapsırma (klasta orınlanadı)
Kamertondı dáslep rezina tayaqsha menen, sońınan balǵanıń 
sabı menen urıp, kamertonnıń ses shıǵarıwında qanday ayırma-
shılıq bolatuǵının anıqlań. 
Úyde bokallar menen orınlaw múmkin
.
1. Qattı baqırǵan hám shıyqıldaǵan dawıslar neleri menen ózgeshe-
lenedi?
2. Rubaptı sazlawda onıń tarı kerilip tartıladı. Sonda shıǵatuǵın 
dawıstıń qaysı parametri ózgeredi?
3. Shelek vodoprovod kranı járdeminde toltırıladı. Ne ushın ıdıs 
tolǵan sayın onıń dawısı bálentirek esitiledi?
•
Jaqtılıq spektriniń jeti reńge ajıratılǵanlıǵı sıyaqlı ses tonları da 
jetige ajıratılǵan: do-re-mi-fa-sol-lya-si... Reńlerdiń jarqınlıǵın 
da, seslerdiń shamaların da insan kózi hám qulaqtıń sezgirligi menen 
bahalaydı. Seslerdi tonlarǵa ilimiy ráwishte ajıratıwdı Pifagorǵa 
tiyisli dep aytadı. Onıń shákirtleri kedr aǵashınan bir tar tartılǵan 
«monoxord» dep atalatuǵın ásbaptı jasaǵan. Tar shertilgende bir tonǵa 
iye dawıs shıǵarǵan. Tardıń uzınlıǵı eki bólimge ajıratılsa (ortasınan 
basıp) joqarıraq tonda dawıs shıǵarǵan. Usılay etip muzıkalıq tonlardı 
tar uzınlıǵı menen belgileytuǵın nızamlılıqlar tabılǵan.
•
Haywanlardıń ishinde pildiń qulaǵı eń úlken. Sonıń ushın onıń 
esitiw qábileti júdá joqarı bolsa kerek dep oylaydı. Negizinde pil 
qulaqları pildiń temperaturasın ózgertpesten uslap turıw ushın xızmet 

---

163
etedi. Qulaqlardan ótken qan suwınadı. Sonıń ushın pil ıssı kúnlerde 
qulaqların tınımsız qıymıldatıp turadı.