ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

59-TEMA
SES SHAMALARÍ
Sesler juwan hám jińishke, bálent hám tómen, jaǵımlı hám jaǵımsız 
boladı. Olar bir-birinen qanday shamaları menen ózgeshelenedi? Bunıń 
ushın arnawlı shamalar kirgizilgen.
1. Sestiń qattılıǵı. 
125-súwrettegi kamertonnıń shar tiymegen 
shaqasına áste ǵana rezina balǵa menen urayıq. Sonda kamertonnıń 
terbeliwi aqıbetinde shar belgili bir uzaqlıqqa barıp keledi. Balǵa 
menen 
qattıraq 
urayıq. 
Shar 
aldıńǵıdan 
uzaǵıraqqa 
barıp
keledi. Kamertonnıń terbeliwi dáwirinde 
eń úlken awısıwına
terbelisler amplitudası
delinedi
. Kamerton qansha úlken amplituda 
menen terbelse, onnan shıǵatuǵın sestiń qattılıǵı sonsha úlken boladı. 
Ses energiyaǵa iye. Eger ses energiyası belgili bir shamadan kishi bolsa, 
insan bunday seslerdi esitpeydi. Bul tómengi shegaraǵa 1m
2
maydanǵa 
tuwrı keletuǵın sestiń quwatlıǵı 0,000001 mkW dep belgilengen. Birlik 
maydanǵa tuwrı keletuǵın sestiń quwatlıǵı 1 W/m
2
qa jetkende insan 
qulaǵında awırıw sezinedi hám terbelislerdi ses sıpatında qabıllamaydı. 
Sestiń qattılıǵı 1858-jılı nemec fizikleri 
V. Veter
hám 
G. Fexner 
tárepinen usınılǵan nızam tiykarında anıqlanadı. Insan sezetuǵın ses 
qattılıǵınıń tómengi shegarası 
Bell 
dep belgilengen. Bul birlik telefondı 
oylap tapqan 
G. Bell
húrmetine qoyılǵan. Awırıw seziniw shegarası 130 
dB dep qabıl etilgen. (1 decibel = 1dB = 0,1 B). Sonlıqtan ásten 
gúrrińlesiwde 40 dB, shawqımda 80 dB, samolyotta 110–120 dB ge
teń. Sestiń biyikligin mexanikalıq hám elektr 
qurılmalar járdeminde kúsheytiw múmkin. 
Mısalı, kernaydan shıǵatuǵın dawıstı bir 
tárepke qarap baǵdarlap, tarqalıw maydanı 
kishireytiledi. 
«Rupor» 
(127-súwret) 
da 
usınday sesti baǵdarlap beredi. Áyyemde sesti 
kúsheytip beretuǵın apparaturalar bolma-
ǵanında, «qulaq awırıw» adamlar rupordı 
qula ǵına qoyıp esitken.
127-súwret.