ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

1. Gazlarda dawıstıń tarqalıwı. 
Stadionlarda ótkerilgen úlken 
jıyınlarda hár túrli uzaqlıqta jaylasqan radioqalpaqlardan shıqqan bir 
túrli dawıslardıń bir waqıtta emes, al aldınlı-keyinli esitiletuǵınına 
itibar bergen bolsańız kerek. Aspanǵa atılǵan raketalardıń aldın 
jarqıraǵanı, keyninen onıń jarılǵan dawısın da esitkensiz. Gúldirmama 
waqtında, shaqmaq shaqqannan birazdan keyin onıń gúldirlegen 
dawısı keledi. Demek, sestiń hawada tarqalıw tezligi jaqtılıqtıń 
tarqalıw tezliginen ádewir kishi eken. Sestiń hawada tarqalıw tezligin 
birinshi ret 1636-jılı francuz alımı M. Mersen ólshegen. Sestiń 20
o
C 
daǵı tezligi 343 m/s yaki 1235 km/saat qa ten. Bul shama mıltıq 
oǵınıń tezliginen shama menen eki ese kem. Sestiń tezligi hawa 
temperaturasınıń kóteriliwi menen artadı. Ses tezligi 10
o
C da 337,3 
m/s, 0
o
C da 331,5 m/s, 30
o
C da 348,9 m/s hám 50
o
C da 360,3 m/s qa 
teń. Hár túrli gazlar, suyıqlıqlar hám qattı deneler ushın 0
o
C daǵı ses 
tezligi 5-kestede keltirilgen.
2. Suyıqlıqlarda sestiń tarqalıwı. 
Suyıqlıqta bóleksheler gazlarǵa 
qaraǵanda tıǵızıraq jaylasqanlıǵı sebepli olarda sestiń tarqalıw 
tezligi úlkenirek boladı. Sestiń suwdaǵı tezligin birinshi ret 1826-jılı 
J. Kolladon
hám 
Ya. Shturm
Shveycariyadaǵı Jeneva kólinde ólshegen. 
8
o
C lı suwda ólshengen tezlik 1440 m/s tı quraǵan. Kanallarda 
shomılǵanda suw astında eki tastı bir-birine urıp kóriń, onıń dawısın 

---

160
esitken oqıwshılar da bar shıǵar. Sırtta turıp suw ishinde payda etilgen 
seslerdi nege esitpeymiz? Usıǵan qarap balıqlar ses shıǵarmaydı degen 
juwmaqqa da barǵanbız. Rus tilindegi «Balıqtay saqaw» degen sóz 
usınnan qalǵan. Negizi balıqlar da, basqa suw haywanları – kitler, 
delfinler de ses shıǵarıp, bir-biri menen xabarlasıp turadı. Tek suwda 
payda etilgen sestiń 99,9% suw qáddinen izine qaytıp ketedi. Tap usı 
sıyaqlı hawada júzege keltirilgen ses te suw ishine ótpeydi.