Zamonaviy iqtisodiy

«qimmat» deb tarjima qilinishi ham bejiz emas edi. Qimmat – bu ko’p 
jihatidan sub’ektiv kategoriya. Shunga muvofiq, avstriya maktabi 
ta’limotiga ko’ra, qiymat (qimmat) hech qachon buyumga xos bo’lgan 
ob’ektiv xususiyat bo’lishi mumkin emas. Faqat xaridor ko’z o’ngida 
qimmatli bo’lgan narsalargina qimmatga ega. Xaridorning sub’ek-tiv 
bahosi yaratilgan buyumga qiymat xossasini beradi. Demak, qiymat 
faqat bozorda yuzaga keladi, undan tashqarida amal qilmaydi. 
 
5

---

Odamlar tomonidan turli moddiy va ma’naviy boylik va xiz-
matlarning qimmatiga baho berilishi, bu ularni ishlab chiqarishga 
ijtimoiy zaruriy mehnat sarflangani uchun emas, balki bu buyum-larning 
foydalilikka ega bo’lgani sababidandir. Odamlar foyda-lilikka ehtiyoj 
sezganligi uchun ham u yoki bu tovarni ishalab chiqarishga mehnat 
sarflarini amalga oshiradilar. U yoki bu mehnat sarflarining ijtimoiy 
zaruriyligini kim yoki nima aniqlab beradi. Oddiy qilib bozor desak – bu 
to’g’ri, lekin u juda umumiy tushuncha, shuning uchun etarli emas. 
Me’yorli foydalilik nazariyasi tarafdorlari fikri bo’yicha, faqat tovarning 
foydali-ligi mehnat sarflariga ijtimoiy zaruriylik xarakterini beri-shi 
mumkin. Me’yorli foydalilik nazariyasi namoyandalari, qim-matni 
foydalilikdan keltirib chiqarar ekan, foydalilikni ikki turga bo’lib 
ko’rsatishni zarur deb hisoblaydilar.  
Birinchisi tovarlarning (don, olmos, neft) o’z xususiyatiga ko’ra – 
umumiy foydaliligi. Ikkinchisi iste’molchi ehtiyoj sezadigan tovarning 
konkret foydaliligi. Konkret foydalilik doimo bir xil bo’lavermaydi, u 
har xil baholanadi. Bu erdagi farq unga bo’lgan yondashuvda. Agar u 
yoki bu buyumlarni erkin va xoh-lagancha olish mumkin bo’lsa, unda 
ularning foydaliligi, chek-langan miqdordagi bunday buyumlarning 
foydaliligichalik baho-lanmaydi («Smitcha ziddiyat»ni yana bir bor 
eslang). 
Buyumning umumiy (yalpi) foydaliligi bilan konkret (me’yor-li) 
foydaliligi o’rtasidagi farq iste’molchilar xatti-harakatini tahlil qilish 
uchun zarur. 
Me’yorli foydalilik muammosini tushunish uchun marjina-listlar 
ko’rsatib bergan o’rmonda yashovchi qariya-darvish qo’lidagi besh qop 
donni misol qilib olamiz. Qariya uchun ularning ahamiyati qanday? 
Birinchi qopdagi don ochdan o’lmaslik uchun kerak, ikkin-chisi oziq-
ovqat sifatini yaxshilash uchun ishlatiladi, uchinchisi - uy parrandalarini 
boqish uchun, to’rtinchisi - pivo tayyorlash uchun, beshinchisi esa 
vaqtxushlik (to’ti qushlarga ovqat berish) uchun ishlatiladi. Barcha 
qoplar bir xil qimmatga ega. Ammo lekin ularni qariya uchun foydaliligi 
pasayib borish tartibida joy-lashtirsak, unda birinchi qopdagi bug’doy 
eng yuqori qimmatga ega: u qariyaning hayot kechirishi uchun zarur. 
Qariya uchun oxirgi, to’tiqushlarni boqish uchun mo’ljallangan qop eng 
kam qimmatga ega. Agar unga ayirboshlash taklif qilinsa (aytaylik, bir 
qop don boltaga) u aynan shu beshinchi qopning foydaliligiga qarab ish 
tutadi. 
Shunday qilib, iste’mol qilinadigan tovar (don) ning miq-dori 
 
6

---

ko’payib borishi bilan uning oxirgi, me’yorli foydaliligi pasayib boradi 
(me’yorli foydalilikning pasayish qonuni). Mazkur tovar miqdorining 
ko’payib borishi bilan me’yorli foy-dalilikning (TU) pasayib borishini 
quyidagi grafik ko’rinishida aks ettirish mumkin (1-rasm).