Zamonaviy iqtisodiy

«Ekonomiks printsiplari» (1890) kitobida ancha tizimlashtirilgan 
ko’rinishda ifodalangan. Mazkur asar birinchi katta darslik vazifasini 
o’tagan. Unda talab va taklif to’g’ri-sidagi kontseptsiyalar birlashtirilgan 
va ayrim bozorlarni o’rga-nish uchun matematik dastaklar keng 
qo’llanilgan. A.Marshall va uning hamfikrlari xizmati tufayli yangi 
klassik nazariya XX asrning 30 - yillarigacha iqtisodiy fanda etakchi 
o’rinni egallab keldi. 
 
A.Marshall marjinalizm g’oyalarini mustaqil (Jevonsga bog’liq 
bo’lmagan holda) va o’ziga xos uslubda rivojlantirdi. Klassik maktab 
(Smit, Rikardo, Mill) va marjinalizm (Men-gerdan Valrasgacha) 
yutuqlarini birlashtiruvchi nazariy tizim yaratdi. 
 
Qiymat (qimmat) va narxning shakllanishi nazariyasi. Iqti-sodiy 
fikrlar tarixida eng qiyin va murakkab muammolardan biri – qiymat 
muammosi hisoblanadi. A.Marshallning asari vujudga kelgunga qadar 
tovar qiymati muammosiga bo’lgan ikki xil yondashuv mavjud bo’lgan: 
qiymat yo ishlab chiqarish xarajatlari bilan, yoki tovarning foydaliligi va 
noyobligi bilan aniqlangan. Birinchi yondashuvga muvofiq, boylikning 
o’sishi yo resurslar (mehnat, kapital va er)ning unumdorligi natijasi yoki 
ishlab chiqarish omillari egalarining kelgusida daromadlarni ko’pay-
tirish maqsadida bugungi ne’matlardan voz kechishi oqibatidir. Ikkinchi 
yondashuvga (me’yorli foydalilik nazariyasi) ko’ra, qiy-matning asosida 
bozor qatnashchilari tomonidan buyumning foyda-liligiga berilgan 
sub’ektiv baho yotadi. Bu borada turli yondashuv vakillari o’rtasidagi 
bahslar ko’pincha abstrakt, behuda, samarasiz bo’lgan. 
 
Ko’pchilik mutaxassislarning fikriga ko’ra, A.Marshall bu 
bahslarga nuqta qo’ydi va zamonaviy mikroiqtisodiy tahlil asosini 
yaratdi (iqtisodiy fikrlar tarixi bo’yicha ba’zi kitob-larda esa, hatto 
fandagi  «marshall inqilobi» to’g’risida ham gap yuritiladi). Uning 
xizmati shundan iboratki, u qiymatning birinchi (asosiy) sababini 
qidirishni tahlil qilishdan talab va taklifning shakllanish va o’zaro ta’sir 
ko’rsatish qonuniyatlarini o’rganishni tahlil qilishga o’tishning 
zarurligini asoslab berdi. Boshqacha so’z bilan aytganda, A.Marshall 
qiymat nazariyasini baho nazariyasi (yoki bozor muvozanati 
nazariyasi)ga turlantirdi. 
 A.Marshall 
marjinalistlar 
yutug’iga yuqori baho bergan holda, 
ularning klassik maktabni va D.Rikardoning xarajatlar nazariyasini bir 
 
11

---

tomonlama tanqid qilganini ko’rsatib o’tdi. Marjinalistlar qiymatni 
ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog’lab tushuntirishni rad etgach, tovar 
qiymatining (qimmat) aso-sini uning foydaliligi tashkil etadi deb, 
mazkur muammoga bir tomonlama yondashdilar (ular qimmatni faqat 
me’yorli foydalilik bilan tushuntirdilar). A.Marshall me’yorli foydalilik 
naza-riyasini talab va taklif nazariyasi bilan va ishlab chiqarish 
xarajatlari nazariyasi bilan birlashtirdi. A.Marshallning tas-diqlashicha, 
ishlab chiqarish xarajatlari tamoyillari va me’yorli foydalilik – talab va 
taklif qonunnining tarkibiy qismlaridir. Ularning har qaysisini 
«qaychining tig’laridan biriga qiyoslash mumkin. Agar bir tig’ 
qo’zg’almas bo’lib va qirqish ikkinchisining harakati tufayli amalga 
oshirilayotgan bo’lsa, biz beparvolik bilan lo’nda qilib, ikkinchisi 
qirqayapti deb aytishimiz mum-kin…». Marjinalistlarning xatosi talab 
va taklif simmetriya-siga etarlicha baho bermaslikdan iborat, yutug’i esa 
ulargacha chetda qolib ketgan talab muammosiga e’tiborni 
qaratganligidadir. 
 
O’z mohiyatiga ko’ra, A.Marshall bo’yicha, real qiymat – bu talab 
va taklif ta’sirida shakllanadigan muvozanat baho. Bunda talab ham, 
taklif ham teng huquqli omil sifatida amal qiladi. A.Marshall yo taklifni 
(klassik nazariya), yoki talabni (me’yorli foydalilik nazariyasi) hal 
qiluvchi omil sifatida ko’rsatishga bo’lgan urinishlarning har ikkalasi 
noto’g’ri ekanligi ko’rsatib berdi. Shu asosida A.Marshall oldingi 
qiymat nazariyalaridan eng muhim qoida va kontseptsiyalarni olib bir 
butun tamoyilga bir-lashtirdi. Masalan, sarfli qiymat nazariyasi bozor 
taklifining shakllanish qonuniyatlarini tushuntirib berish uchun foydala-
nildi, me’yorli foydalilik nazariyasi esa bozor talabining shakllanish 
qonuniyatlarini tushuntirib berish uchun ishlatildi. A.Marshall tovar 
qiymati (bahosi)ni aniqlashda me’yorli foydalilik va ishlab chiqarish 
xarajatlarini sintezlashtirdi. A.Marshall bo’yicha, tovar qiymati (bahosi) 
ikki omil: foydalilik va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi.