Zamonaviy iqtisodiy

 
 
Bu erda: MU – ayrim tovarlarning me’yorli foydaliligi;  
P – ularning narxi. 
Shunday qilib, turli tovarlarning me’yorli foydaliliklari 
tenglashadi. Agar 1 kg apelsin 100 so’m, 1 kg ananas esa 300 so’m 
tursa, unda ananasning foydaliligi apelsinning uch karra ko’paytirilgan 
foydaliligiga teng. Shunday taqqoslashga muvofiq bozorda alohida 
tovarlarning narxlari o’rnatiladi, nisbatlar shakllanadi, nisbiy narxlar 
tashkil topadi. Natijada pul bir-ligiga olinadigan har bir tovarlarning 
me’yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi. 
Ijtimoiy me’yorli foydalilik. Bozorda har bir sub’ekt o’ziga 
keragidan ortiqcha tovarlarini  (sub’ekt uchun me’yorli foy-daliligi 
nisbatan katta bo’lmagan) sotish va o’zi ehtiyoj sezgan tovarni (uning 
me’yorli foydaliligiga nisbatan yuqori) sotib olish yuzasidan ish 
yuritadi. Kishilarning manfaatlari to’qna-shadi va iste’molchilar bilan 
sotuvchilarning sub’ektiv baholashi yagona ijtimoiy qiymatni keltirib 
chiqaradi. Agar bozorda faqat bitta sotuvchi (uning uchun sotilayotgan 
tovarning me’yorli foy-daliligi, masalan, 100 pul birligiga teng) va bitta 
(300 pul birligiga teng) xaridor bo’lsa, unda narx 100 dan 300 gacha 
bo’lgan chegarada tebranib turadi. Lekin bozor ishtirokchilari qancha 
ko’p bo’lsa, bozor qiymati chegarasi imkoniyatlari shuncha kam bo’ladi 
(Edjuort teoremasiga muvofiq). 
E.Bem-Baverk o’nta xaridor va sakkizta sotuvchi qatnashadigan ot 
bozorini misol qilib keltiradi. Har bir xaridor o’zining yuqori narx 
chegarasiga ega («undan qimmatiga olmayman»), har bir sotuvchi esa - 
quyi narx chegarasiga («undan kamiga sotmayman»). 2-jadvalga qarang. 
Bir ot uchun belgilangan narx 120 pul birlik bo’lganda bozorda 10ta 
xaridor va 2 tagina sotuvchi qoladi. Bunda talab taklifdan oshib ketadi 
va narx, albatta, ko’tariladi (xaridorlar o’rtasida raqobat natijasida). 
 
 
 
 
9

---

Xaridorlar 
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 
Qimmat 
bo’lmasin (pul 
birligidan) 
300 280 260 240 220 210 200 180 170 150
Sotuvchilar 
  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 
Arzon 
bo’lmasin (pul 
birligidan) 
100 110 150 170 200 215 250 260   
 
 
     Agar  narx,  masalan,  250  pul birligi darajasida o’rnatilsa, unda 
bozorda 7 ta sotuvchi va 3 tagina  xaridor qoladi. Taklif talabdan oshib 
ketadi. Endi sotuvchilar o’rtasida raqobat kelib chiqadi, ular narxni 
pasaytira boshlaydilar. Narx 215 pul birligidan sal pastga tushishi 
bilanoq, bu erda sotuvchilar bilan xaridorlar soni tenglashadi (oltitaga 
oltita). 
Shunday qilib, bunday bozorda bir otning narxi 210 va 215 pul 
birligi o’rtasida o’rnatiladi. Ana shu narx, faraz qilaylik, 212,5 pul 
birligi, mazkur bozordagi pul birligiga nisbatan otning me’yorli 
foydaliligini ifodalab beradi: bu narxdan kamiga hech kim sotmaydi, bu 
narxdan yuqorisiga hech kim olmaydi. Ana shu ijtimoiy me’yorli 
foydalilikdir.