keraklisini tanlaydi. Iste’molchi o’zining chek-langan daromadlarini
ehtiyojlarni ko’proq qondiradigan qilib tovarlarni sotib olishga
taqsimlaydi. Demak, marjinalizm naza-riyasi markazida o’z foydasini
maksimallashtirishga intiluvchi firma (ishlab chiqaruvchi) va xarid
qilingan ne’matlardan mak-simal foydalilik olishga intiluvchi alohida
iste’molchi turadi.
Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qim-mati.
Asosiy e’tibor ishlab chiqarish va taklifni o’rganishga qaratilgan klassik
iqtisodiy nazariyadan farqli o’laroq, mar-jinalistlar,
eng avvalo, iste’mol
va talabni tahlil qildilar. Shu bois, ular iqtisodiy jarayonlarni tahlil
qilishni kishi-larning ehtiyojini o’rganishdan, buyumning foydalilik
mezonini qidirishdan boshladilar. Buyumning qimmatini aniqlashda
mar-jinalistlar klassiklarga nisbatan butunlay boshqacha yondash-dilar.
Agar klassiklar tovar qiymatini (qimmatini) uni ishlab chiqarishga
ketgan xarajatlar bilan aniqlagan bo’lsalar, mar-jinalistlar tovar qimmati
asosida ikki omil – foydalilik va buyumlarning kamyobligi yotadi deb
hisobladilar. Bu bilan A.Smitning buyumning qiymatini (qimmatini)
foydalilik bilan aniqlash mumkin emas,
negaki hayotda eng foydali
bo’lgan havo va suvning qiymati yo’q, degan «Smitcha ziddiyat»ga
barham berildi. «Hech bir narsa suvdan ko’ra foydali emas, – deb yozadi
A.Smit, – lekin unga u – bu narsani sotib olish amri mahol… Brilliant
esa, aksincha, uni bevosita foydalanish nuqtai nazardan nihoyatda
qimmati kam, ammo unga juda katta miqdordagi boshqa tovarlarni olish
mumkin». Marjinalistlarning aytishicha, haqiqatan ham,
havo yoki
suvning umumiy foydaliligi brilliantning umumiy foydaliligidan
tasavvur qilib bo’lmaydigan darajada ko’p. Lekin havo va suvga
qaraganda qimmatli toshlar ancha kamyob. Shuning uchun uning
qimmati ancha yuqori. «Qimmat, – deb yozadi E.Bem-Baverk, -
narsalarning aynan cheklangan miqdorda bo’lishini taqozo etadi,
qimmatning yo’qligi esa, ularning mo’l-ko’lligini taqozo etadi». Qimmat
esa buyumning umumiy foydaliligi bilan emas, balki «oxirgi birlik»
foydaliligi bilan aniqlanadi.
Foydalilikka asoslangan bu nazariyaning boshlang’ich nuqtasi –
ehtiyojlarning to’yinish qonuni (Gossenning birinchi qonuni)ni bildiradi:
inson ehtiyojining to’yinish darajasi oshib borishi bilan iste’moldan
bo’lgan qoniqish pasayib boradi yoki iste’mol qilinadigan tovar miqdori
ko’payib borishi bilan uning foy-daliligi kamayib boradi. Shunga
muvofiq iste’mol qilinadigan mazkur
buyumning oxirgi qismining
iste’mol uchun bo’lgan foy-daliligi boshqa qismlariga nasbatan ancha
4
past. Buyumning oxirgi qismining foydaliligi – bu
me’yorli
foydalilikdir. Aynan u, marjinalistlarning fikriga ko’ra, tovar qiymati
shakllanishi-ning asosini tashkil etuvchi ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilar xatti-harakatini tartibga solib turuvchi kuch hisoblanadi.
E.Bem-Baverkning yozishicha: «Me’yorli foydalilik g’oyasi – bu
iqtisodiy hayotning eng murakkab ko’rinishlarini echishga kalit va
ilmning eng chigal muammolarini hal etishga imkon beruvchi formula –
«Ochil dasturxondir».
Me’yorli foydalilik nazariyasiga binoan tovarlar narxi asosida
mehnat sarflari bilan aniqlanadigan qiymat emas, balki ushbu
buyumning foydaliligi yotadi. Me’yorli foydalilik naza-riyasi
tarafdorlari tovarda mujassamlashgan
mehnat natijasi sifatidagi
qiymatga foydalilik kategoriyasini, odamning narsaga bo’lgan
munosabatini ifodalovchi sub’ektiv baholashni qarshi qo’yadi.
Qiymatning mehnat nazariyasida mehnat sarflarining bevo-sita
o’lchovi ish vaqti hisoblanadi. Tovar qiymati induvidual ish vaqti bilan
emas, balki ijtimoiy zaruriy atalmish ish vaqti bilan o’lchanadi. Ijtimoiy
zaruriy ish vaqti me’yorl ishlab chiqa-rish sharoitda, o’rtacha mahorat va
mehnat intensivligida muayyan iste’mol qiymatni ishlab chiqarishga
ketgan vaqt bilan ifoda-lanadi.
Qiymatning mehnat nazariyasiga muvofiq,
faqat bozorda,
ayirboshlash jarayonida ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari dara-jasi
ro’yobga chiqadi. Faqat bozorda qiymat almashuv qiymat shak-lida
namoyon bo’ladi. Oddiy qilib aytganda, qiymat ishlab chiqa-rishda
yaratiladi, bozorda esa namoyon bo’ladi. Mana shu erda me’yor-li
foydalilik nazariyachilari e’tiroz bildiradilar. Uning ma’nosi nimadan
iborat? Agar tovar bozorda xarid qilingan bo’l-sa, bu jarayon o’sha
tovarni ishlab chiqarishga kimdir sarflagan ijtimoiy zaruriy mehnat
xarajatlarini baholash uchun amalga oshirilmaydi, balki bu tovar xaridor
uchun muayyan foydali sama-raga ega bo’lganligi uchun,
xaridor bu
tovarning qadr-qimmatini bilganligi uchun amalga oshiriladi. XIX
asrning oxiri XX asrning boshlarida «qiymat» so’zi nemischadan aynan
Do'stlaringiz bilan baham: 
