Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

 
 
§5.8 Tirsakli val 
 
Tirsakli val porshenlardan shatunlar uzatayotgan kuchni qabul qilib 
burovchi momentga aylantiradi, burovchi moment esa maxovik orqali trans-
missiya agregatlariga, shuningdek, dvigatelning turli qism va mexanizmlarini 
harakatga keltirish uchun xizmat kiladi. Tirsakli val yuqori sifatli pulat-lardan 
shtamplash usuli bilan yoki o‘ta pishiq cho‘yandan quyib tayyorlanadi. U 
tayanch, o‘zak buyinlar, shatun bo‘yinlari (11), ularni birlashtiruvchi jag‘ (2), 
val uchida rezbali teshigi bo‘lgan burun (nosok) va orqa qismdan tuzilgan.
To‘rt silindrli dvigatel o‘zak buyinlari soni, shatun bo‘yinlari sonidan 
bittaga ortiqdir, ya‘ni har bitta shatun buynining ikki tomonida o‘zak buyinlari 
bo‘ladi. Balansirovka qilish uchun buyinlarga posangilar (12) mahkamlanadi 
yoki val bilan birga quyma tarzda yasaladi. Val buyinlari yeyilishiga qarshi 
kuchini oshirish uchun 

---

 
 
5.10-rasm. Tirsakli vallar:
 
a - bir qatorli dizelniki, b - U-simon dizelniki,
 
1 - uzak bo’yin, 2 - jag’, 3 - tirak yarim halqalar, 4 va 10 - uzak 
podshipniklar yuqorigi va pastki ichquymalari. 5 - maxovik, 6 - moy 
qaytargich. 7 - o’rnatish shtifti. 8 - maxovikni mahkamlovchi bolt, 9 - tishli 
garlish, 11 - shatun buyni, 12 - posangilar, 13 - taqsimlash vali shesternyasi. 
14 - moylash nasosni haraklantiruvchi shesternya. 15 - bolt, 16 - shkiv, 17 - 
qopqoq. 18 - toza moy trubasi, 19 - flanes, A - o’lchov guruhi belgisi quyish 
joyi, B - shatun buyni bo’shlig’iga moy etkazish kanali. V - shatun buyni 
bo’shlig’I yuqori chastotali kuchlanishli tok bilan toblanadi. Shatun 
ichquymalari (podshipnik)ga moy etib borishi uchun val jag’lari qiya 
parmalangan kanallar bilan birlashtirilgan. 
Shatun jag‘larining ichki qismi moyni markazdan qochirma usulda 
tozalash uchun shatun buyni ichida bo‘shliq V yasalgan. Ular rezbali qopqoq 
(17) bilan berkitilgan bo‘ladi. Tirsakli valning aylanishi natijasida mexanik 
zarrachalar (qurumlar) markazdan qochirma kuch ta‘sirida moydan ajralib kir 
tutqich devoriga yopishib qoladi. Tozalangan moy shatun buynining yuzasiga 
bo‘shliqning o‘rta qismidagi quvur (18) orqali chiqadi. Silindrlari U-simon 
joylashgan dvigatellar tirsakli valining har bir shatun buyniga ikkitadan shatun 
mahkamlangan, shuning uchun ham buyni uzunroq bo‘ladi.

---

Tirsakli val oldingi qismiga gaz taqsimlash mexanizmi va boshqa 
mexanizmlarni harakatga keltirish uchun bir yoki ikkita shesternya o‘rna-tilgan 
bo‘ladi. Shuningdek, shkiv havo sovitgich parragi va generator, tirsakli valni 
qo‘lda aylantirish bolt (15) yoki xropovik mahkamlangan. Kar-terdan moy 
chiqib ketmasligi uchun tirsakli valning old va orqa tomonlarida moy 
qaytargich (6), shuningdek, qism detallariga esa salniklar o‘rnatilgan bo‘ladi. 
Dvigatelning orqa qismi mukammal zichlagichdan tuzilgan bo‘lib, moy 
qaytargich tirsakli val bilan yaxlit holda yoki salnikdan iborat bo‘ladi. Bu 
labirint zichlagich moyning maxovik karteriga o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Odatda, tirsakli val oxirida chiqiq bo‘ladi, u shu yordamida o‘q bo‘ylab 
siljishdan saqlanadi. Shuning uchun ham oxirgi o‘zak ichquyma (podshipnik) 
chiqiq yoki tirak yarim xalqa (3) bilan ushlab turiladi. 
Valning uzunasiga siljimasligini ba‘zi dvigatellarning birinchi yoki o‘rta 
o‘zak buyinlaridagi chegaralanish ta‘minlaydi. Uzak va shatun podshipniklar 
yupqa ichqo‘yma (10) po‘lat tasma ko‘rinishida tayyorlanadi. Tasma tashqarisi 
po‘latdan bo‘lib, ichki qismi yupqa antifriksion quyma bilan qoplanadi, u 
yuqori chidamliligi va katta kuchga qarshi tura olishi bilan xarakterlidir. 
Ichqo‘ymaga (vkladish) antifriksion materiali sifatida yuqori qalaylashtirilgan 
alyuminiy qotishmasi qo‘rg‘oshinli bronzadan foydalana-dilar. Ichquymalar 
shatun va ko‘pgina o‘zak podshipniklari singari bir-birining o‘rnini almashlay 
oladi. 
Yuqorigi ichquymalarga teshik parmalanib val buyniga moy o‘tishi uchun 
halqasimon ariqchalar o‘yilgandir. Vkladishlarning o‘q buylab siljishidan va 
aylanib ketishidan sakdash uchun chiqiq ularning tashqi yuzasiga shtamplanadi 
va uyiqgacha mahkam o‘tkaziladi. Blok-karter yoki podshipnik pastki 
qopqoqni yig‘ishda chiqikdar frezalangan ariqchalarga kirib turadi.