Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

 
 
§5.6 Porshen 
U gazlar bosimi ostida hosil bo‘lgan kuchni qabul kilib, shatunga uzatadi 
va barcha taktlar ish sikli o‘tishini ta‘minlaydi. Porshen yuqori bosim va yuqori 
harorat ta‘sirida silindr ichida yuqori tezlikda harakatlanadi.
Shuning uchun ham u engil, lekin juda mustahkam alyuminiy 
qotishmasidan tayyorlanadi. Porshen ag‘darilgan stakan ko‘rinishiga ega. 
Porshen tub qismdan, zichlovchi va yo‘naltiruvchi (yubka) deb ataluvchi 
kismdan iborat. Ko‘pincha karbyuratorli dvigatellarda tekis yassi tubli 
porshenlar (11, v-rasm)dan foydalaniladi. Ularni tayyorlash oddiyligi va ish 
jarayonida kam qizuvchanligi sababli posangisi tegib ketmasligi uchun o‘yib 
quyiladi. Ba‘zi bir dvigatellarning porsheni pastki holatida tirsakli val 
aylanayotganda uning posangisi porshen yubkasiga tegib ketmasligi uchun 
ma‘lum bir qismi uyib quyilgan. Porshenlar kallagi ostida ko‘ndalang kesik 
(9) bor, yubkada esa tikka yoki T-simon kesiklar mavjud. Kesiklar tufayli 
porshen yubkasining qattikdigi oshadi, tiqilib qolish xavfining oldi olinadi. Bu 
porshenlar dvigatelda shunday o‘rnatiladiki, porshenni kesiksiz qismi ish 
yo‘lida porshenga tushadigan yonbosh bosimni bir qismidangicha ta‘sirlansin. 
Dvigatellarga porshenlar quyilganda ularni asosan porshen yubkasi tubidagi 
yozuvlarga qarab joylashtiradilar. 
Dizel porshenining tubi (5.9,g-rasm) fasonli - chuqurchali (12) 
ko‘rinishda yasalib, u klapan va for-sunkalarning qanday joylanishi, yonuvchi 
aralashma-ning hosil qilinish usuliga bog‘liq. Bunday ko‘ri-nishdagi 
chuqurchali porshen silindrida yonilg‘i havo bilan yaxshi aralashadi. Porshen 

---

kallagining tashqi qismida va yubkasida kompression (11) va moy sidiruvchi 
halqalar uchun ariqchalar yo‘nilgan. Porshendagi
o‘rnatilgan halqalar soni, dvigatel turiga va tirsakli valning aylanishlar 
chastotasiga bog‘liq. Moy sidiruvchi ariqchalar tagida sidirib olingan moyni 
dvigatel karteriga o‘tkazib yuborish uchun teshikchalar qilingan. Porshen 
yubkasining ichki tomonidan ikki bo‘rtiqli tuynik - bobishka (14) ostida 
porshen barmog‘i uchun uyiqchalar qilingan. Ular kobirga bilan porshen tubini 
birlashtirib uning mustahkamligini oshiradi. Stopor halqa uchun bobishkada 
halqasimon ariqchalar (13) uyilgan bo‘ladi. Porshen tiqilib qol-masligi uchun 
uning yubkasi porshen kallagidan katta-roq qilib ishlanadi va yubka ovalsimon 
bo‘ladi (ovalning katta o‘qi porshen barmog‘i o‘qiga perpendikulyar). 
Porshenni ham gilzalar kabi yubkasining tashqi diametriga qarab guruhlarga 
ajratadilar. Porshenlarni porshen barmog‘i teshigi diametriga qarab ham 
o‘lcham guruhlariga ajratadilar. Bunda porshen bobishkasiga bo‘yoq surtib 
qo‘yiladi. Porshen barmoqlarining ichi kovak bo‘lib po‘latdan tayyorlanadi. 
Porshen bobishkalarining o‘yiqlaridagi prujinalanuvchi po‘lat halqalar (16) 
(35, d-rasm) barmoqning o‘q bo‘yiga siljishini cheklaydi. Barmoq porshenni 
shatun bilan birlashtirib turadi.
Vtulka teshigiga shatun yuqorigi kallagi va barmoq tirqish bilan 
o‘rnatiladi. Porshenga esa siqib qo‘yiladi. Dvigatel ish paytida materiallarning 
qizib turli xil ishchi haroratda ishlashi natijasida porshen va barmoq orasida 
tirqish paydo bo‘lib barmoq porshen bobishkasida aylanishi mumkin. Ushbu 
barmoq «suzuvchi» deb ataladi. Tashqi diametriga qarab barmoqni turli 
o‘lcham guruhlariga bo‘lish mumkin. Ularni ham, porshen bobishkasini bo‘yoq 
bilan belgilashganidek, porshen bo‘yog‘i rangida bo‘yashadi. Bo‘yoqni 
barmoqning ichki yuzasiga surtishadi (belgi E). Porshen va shatunni 
yig‘ayotgan paytda ularning o‘lcham gu-ruxlari bir xil bo‘lishi kerak. 
Porshen halqalari 
ikki xil bo‘ladi: kompression va moy sidiruvchi (35-
rasm, e, j). Kompression halqalar gazlarning yonish kamerasidan karterga o‘tib 
keti-shiga yo‘l quymaydi. Ularni po‘lat va legirlangan chuyan-dan 
tayyorlashadi. Halqaning tashqi diametri bo‘sh holatida silindr ichki 
diametridan katta. Shuning uchun ham halqaning bir kismi kesib quyilgan. U 
prujinalanuvchan bo‘lib, silindrga o‘rnatilganda uning yuzasiga tekis o‘tiradi. 
Porshen halqasidagi kesik 
qulf» 
deyiladi. Eng ko‘p tarqalgani to‘g‘ri qulf
bo‘lib oddiy va tayyorlanishi arzondir.
Gazlarni qulf tirkishi orqali oqib o‘tishini kamaytirish maqsadida 
halqaning qulflarini iloji boricha boshqa teng masofali ta-rafga qaratib quyish 
kerak. ilindrning germetikligini ta‘minlash maqsadida porshen arikchalariga 
ikki-uch kompression halqa katta bo‘lmagan tirqish bilan o‘rnatiladi. Ular 
porshenga nisbatan bemalol aylanishi mumkin. Dvigatel qattiq qiziganda shlak 
o‘tirmalar paydo bo‘lib, halqa va porshen ariqchalarining balandligi buyicha 
to‘lg‘azadi. Halqalar bemalol aylanishini to‘xtatib, prujinalashmaydigan bo‘lib 
qoladi. Bu holat halqaning 
kuyishi 
(kokslashuv) deyiladi va dvigatel 

---

quvvatining pasayishi va moy sarfi ko‘payishi sodir bo‘ladi. Kompression 
halqalar ko‘ndalang kesimi har xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Ba‘zi bir halqalar konussimon yoki ichki yuzasining yuqorigi tomonida 
uyiqcha 
hosil 
qilinadi. 
Bunday 
halqalar 
silindrga 
o‘rnatilganda 
deformasiyalanadi (buriladi) va silindr ko‘zgusiga past qismi bilan yopishadi. 
Kompression halqaning ishqalanuvchi yuzasi xromlanadi. 
Moy sidiruvchi halqalar 
silindr devoridagi moylarni sidirib olishi bilan 
birga moylarning yonish kamerasiga kirishiga qarshilik ko‘rsatadi. Ularni kom-
pression halqa sathidan pastroqqa joylashtiradilar. Kompression halqadan farqi 
ularning uyiqchali tirqishi borligidir. Ko‘pgina dvigatellarda ikkita yupqa 
po‘lat moy sidiruvchi (5.9-rasm, e) disksimon halqalarning o‘q bo‘ylab 
kengaytirgichli (8) va radial kengaytirgichli xili o‘rnatiladi.