Z. N. Mamarajabova ona tili o’qitish maxsus metodikasi

Mashqlar. Kar bolalarni dialogik nutqini rivojlantirishda mashqlar muhim ahamiyatga egadir. Berilgan vaziyatga ko‘ra dialog tuzish mashqlarning qiziqarli turi hisoblanadi. Bu mashqlarni bolani ijodiy tasavvurlari, shaxsiy ta’surotlari asosida insho va bayon yozishdan avval o‘tkazish mumkin. Bu esa o‘z navbatida mavzu yuzasidan lug‘atni faollashtirish va dialogik nutqni og‘zaki va yozma shakllarini to‘g‘ri tuzishga imkon beradi. So‘zlashuv nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan mashqlarni barcha darslarda va darsdan tashqari vaqtlarda o‘tkazish zarurdir. Bunda tabiiy vaziyatlardan va maxsus vaziyatlardan foydalaniladi. Bu jarayonda qo‘shimcha usul mavjud bo‘lib, u bolalarni savol berishga undaydi va “O‘qituvchining to‘liqsiz vazifalari” deb nomlanadi. Bu vazifalarda gapning biror bo‘lagi tushurib qoldiriladi. Bu holatlarda tabiiyki bolalarda savollar tug‘iladi va o‘qituvchi bu savollarni tuzishga yordam beradi.

Yuqorida keltirilgan so‘zlashuv nutqini shakllantirish usullariga ko‘ra kar bolalar maktabida so‘zlashuv nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan ishlar tizimi va usullari turlichadir. Ularning hammasi bolalarda nafaqat o‘qituvchi balki o‘zaro muloqotni shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi kar bolalarga dialogning tayyor sxemasini berish mumkin emasligini doim yodda tutish lozimligi, aksincha uning (dialogni) borishda yo‘l qo‘yilgan eng kichik o‘zgarish ham katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bolalarni dialogni ochib berish mashqiga o‘rgatish lozim. Buning uchun ularni jonli muloqot davomida eng asosiy narsani ajratib olishga, bundan so‘nggina muhim bo‘lmagan narsalarni ajratishga o‘rgatiladi. Hozir

125
nimani so‘rash muhimligini undan keyin nima so‘rash kerakligini bolaga o‘rgatib borish so‘zlashuv nutqini shakllantirishda ijobiy samara beradi.

So‘zlashuv nutqini rivojlantirish jarayoni asosan og‘zaki shaklda olib boriladi. Barcha so‘zlashuv materiali bolalar tomonidan eshituv-ko‘ruv orqali idrok etishish lozim. Bolalarda dialogik nutqni shakllantirish ustida ishlab turib, pedagog og‘zaki nutqning barcha tomonlarini (Og‘zaki nutqning mazmuni, uning to‘g‘ri ifodalanishi, ko‘ruv-eshituv idrokining aniqligi va to‘g‘riligi, nafas olish, ovoz, urg‘u, tovushlar va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish) takomillashtiradi.