Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

Nazorat uchun savollar 
1. Valyuta munosabatlari va ularning huquqiy asoslari 
2. Valyuta operatsiyalari va ularni boshqarish tartibi 
3. Xalqaro moliya va kapital bozori va ularni tahlili 
4. Valyuta munosabatlari tizimida banklarning o‘rni. 
5. Xalqaro valyuta qonunchiligi. 
6. O‘zbekiston Respublikasida valyuta tizimining rivojlanishi 
7. Chet el valyutasida kreditlash. 
8. Xalqaro hisob-kitoblar va uning respublika tijorat banklari 
tomonidan ishlatiladigan asosiy shakllari. 
9. Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
banklarning 
valyuta 
operatsiyalari 
10. Banklarning valyuta operatsiyalaridagi valyuta risklari va 
ularni boshqarish. 

---

199 
8-MAVZU: DAVLAT MOLIYASI VA SOLIQQA TORTISH 
 
Reja: 
8.1. Davlat moliyasi va soliqlar mohiyati va funksiyasi. 
8.2. Soliqqa tortish tamoyil va elementlari. 
8.3. O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi. 
8.1. Davlat moliyasi va soliqlar mohiyati va funksiyasi 
Soliqlarning paydo bo‘lishi davlatning paydo bo‘lishi bilan 
bog‘liq bo‘lganligi uchun hamda hozirgi O‘zbekistonda ijtimoiy 
himoyalangan 
bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
davlat 
uni 
tashkilotchisi ekanligidan soliqlar va soliqqa tortish fani 
davlatning o‘ta zarur bo‘lgan xilma-xil vazifalari bilan 
chambarchas bog‘liq va ularga asoslanadi. Davlat mamlakatda 
yaratilgan ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish uni taqsimlashning 
qonun-qoidalarini ishlab chiqadi. Bu taqsimlashdagi munosabat 
bozor iqtisodiyoti sharoitida pul orkali amalga oshirilganligidan 
davlat uni taqsimlashni ham pul munosabatlari orqali, ya’ni soliq, 
pul va kredit orqali amalga oshiradi. Davlatning bunday faoliyatini 
o‘rganish – soliqlar va soliqqa tortish fanining diqqat markazida 
turadi. 
Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq voqe’liklarini 
(harakatlarini) chuqur o‘rganish asosida zaruriy xulosalar chiqarib, 
ularni amaliyotga tadbiq etish yo‘llarini o‘rgatadi.
Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq amaliyotidagi eng to‘g‘ri, 
eng mukammal va eng progressiv voqe’liklarni o‘rganib, amaliyot 
uchun xuddi bir dasturiy amalday yoritib boradi. Nazariya 
voqe’liklarni amaliyotdan oladi va yana amaliyotga eng to‘g‘ri, 
ma’qul va ilg‘or tajribalar olinib amaliyotga yo‘l ko‘rsatish uchun 
o‘rgatiladi. 
Demak, nazariya amaliyot uchun kerak va amaliyot uchun 
kompas, barometr, yo‘l boshlovchi vazifasini bajaradi. Nazariyasiz 
amaliyot yo‘ldan adashgan yo‘lovchidir. Nazariyani chuqur bilgan 
amaliyotchi har qanday o‘zgarishlarda ham ishlab keta oladi va 

---

200 
yo‘ldan adashmaydi.
Soliqlar va soliqqa tortish fanini o‘qitishning zarurligi 
amaliyotda yo‘ldan adashmaslik, keraksiz soliqlar bo‘yicha 
o‘zgartishlarga yo‘l qo‘ymaslik, amaliyotda istiqbolli qadamlar 
tashlash uchun va katta muvaffaqiyatlarga erishish uchun ham 
zarurdir.
Soliqlarning eng oddiy ta’rifi quyidagicha: Soliqlar aholidan, 
korxonalar va xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlardan davlat 
(markaziy va mahalliy hokimiyat organlari) tomonidan undirib 
olinadigan majburiy to‘lovlardir. Soliq o‘z mohiyat e’tiboriga 
ko‘ra ijtimoiy mahsulotning (yalpi ichki mahsulotning – YaIM) bir 
qismi bo‘lib, soliq to‘lovchi bundan biror-bir foyda ko‘rish 
ko‘rmasligidan qat’i nazar, o‘z mablag‘laridan davlat hisobiga 
majburiy ajratmalar ko‘rinishida aks etadi. 
Soliqlarning mohiyatini tushunishga yordam beruvchi uchta 
tavsifni keltirib o‘taylik: 
1.
Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to‘lar 
ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat 
olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langan 
soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlar 
o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddi 
ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq narxdan (tovar yoki xizmatlarni 
ixtiyoriy iste’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida) 
ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘imlaridan farq 
qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada, 
biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdan 
muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir. 
2.
Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘la va 
o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik soliq to‘lovchilar 
zimmasiga yuklangan bo‘lsa-da, ular ixtiyoriy emas, majburiy 
ravishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni 
qattiq jazolaydi. 
3.
Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avvaldan 
belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zda tutilgan 
qismi undirib olinadi. 

---

201 
Ko‘pgina davlatlarning, jumladan, O‘zbekistonning ham 
qonunlarida soliqlarni belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga 
faqat Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan 
vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yilgan. 
O‘zining xohish istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki 
ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo‘q. 
To‘lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi 
soliqlarning bosh tavsifidir.
Soliqlarning bir nechta asosiy funksiyalari mavjud:
1
. 
Soliqlarning asosiy funksiyasi fiskal (lotincha fiscus 
so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, g‘azna degan ma’noni anglatadi) 
xususiyatga ega ekanligidir. Bu o‘rinda funksiyaning mohiyati 
shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari 
hosil qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy 
sharoit yaratiladi, hozirgi vaziyatda esa butun bozor xo‘jaligi 
tizimi ishlab turishi uchun moddiy imkoniyat vujudga keltiriladi. 
Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir bo‘lagini 
davlat apparatini, mamlakat mudofaasini, noishlab chiqarish 
sohasining umuman o‘z daromadlari manbayiga ega bo‘lmagan 
qismini 
(ko‘pgina 
madaniyat 
muassasalari, 
jumladan, 
kutubxonalar, arxivlar va boshqalar) yoki lozim darajada 
rivojlanishi ta’minlash uchun o‘zining mablag‘i yetishmaydigan 
tarmoqlarni (fundamental kutubxona, teatrlar, muzeylar, ko‘plab 
o‘quv yurtlari va hokazo) saqlab turish maqsadida undirib olish 
jarayoni ro‘y beradi.
Soliqlarning yana bir muhim funksiyasi iqtisodiy (izga solib 
turadigan) vazifani ado etishidir. Davlat soliqlar orqali ishlab 
chiqarish sharoitlarini, tovarlar va xizmatlarning sotilishini izga 
solib boradi, iqtisodiy faoliyat uchun muayyan «soliq iqlimi» 
yaratadi. Soliqlar o‘zining iqtisodiy funksiyasi orqali takror ishlab 
chiqarishga ta’sir ko‘rsatadi, uning o‘sish sur’atlarini rag‘bat-
lantiradi yoki pasaytiradi, mablag‘ to‘planishini tezlashtiradi yoki 
sekinlashtiradi, aholining to‘lov qobiliyati talabini kengaytiradi 
yoki kamaytiradi. 
Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining 

---

202 
ahamiyati bozor sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni 
ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo‘lib ketadi yoki juda oz 
holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar, ko‘rsatmalar va 
buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo‘lgan «yuqori 
tashkilot» tushunchasining o‘zi asta-sekin yo‘qola boradi. Biroq 
iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat 
uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish zarurati 
saqlanib qoladi. 
Soliqlarning keyingi funksiyasi qayta taqsimlash vazifasini 
bajarishidir
. 
Davlat soliqlar yordamida korxonalar va tadbirkorlar 
foydasi, aholi daromadi bir qismini qayta taqsimlaydi, bunda 
olingan soliq ishlab chiqarishga va ijtimoiy tarmoqlarga 
ko‘maklashuvchi sohalarni, ya’ni infratuzilmani rivojlantirishga, 
xarajatlar uzoq muddat o‘tganidan keyin qoplanadigan mablag‘ va 
fond 
talab 
tarmoqlarni 
investitsiyalashga 
yo‘naltiriladi. 
Byudjetdan kattagina mablag‘ qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini 
rivojlantirishga sarflanadi, chunki bu tarmoq oqsab qolgudek 
bo‘lsa, butun iqtisodiyotning holatiga va aholi turmushiga katta 
ta’sir etadi. 
Soliq tizimining qayta taqsimlash funksiyasi yaqqol ko‘rinib 
turgan ijtimoiy ahamiyatga egadir. Tegishli tarzda tuzilgan soliq 
tizimi bozor iqtisodiyotiga ijtimoiy yo‘nalish berishga imkon 
tug‘diradi. Masalan, Germaniya, Shvetsiya va bir qator 
mamlakatlarda xuddi shunday qilingan. 
Umumjahon tajribasida soliqqa tortishining progressiv 
stavkalari joriy etilganini, ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolar 
soliqlardan to‘la yoki qisman ozod qilinganligini ko‘ramiz. Xuddi 
shunday yondashuv o‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolardan 
olinadigan daromad solig‘i to‘g‘risida»gi qonunida ham ifodasini 
topgan. Aytaylik, soliqqa tortiladigan daromad aniqlanayotganida 
soliqqa 
tortilmaydigan 
minimum 
miqdoridagi 
daromad 
qo‘shilmaydi, ayni paytda ortiqcha daromadlar soliqqa yuqori 
progressiv stavkalar bo‘yicha tortiladi.
Soliqlarning funksiyalarini qisqacha ko‘rib chiqish quyidagi 
xulosaga kelish imkonini beradi: bozor iqtisodiyotida soliq moliya 

---

203 
resurslarini jamlash, xo‘jalik faoliyatini izga solib turish va 
daromadlarni ijtimoiy ahamiyatga molik maqsadlarga qayta 
taqsimlash yuzasidan muhim vazifalarni bajaradi. Puxta ishlab 
chiqilgan, 
aniq 
amal qiladigan 
soliq 
tizimisiz ijtimoiy 
yo‘nalishdagi samarali bozor iqtisodiyoti bo‘lishi mumkin emas.