Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

USD 
1 
week 

 
BID 
OFFER 
5,75 
5,93 
Bu yerda bid – kotirovkaning chap tomoni – jalb qilish 
stavkasi. Bid stavkasi bo‘yicha kotirovkani amalga oshiruvchi 
bank mazkur davrda depozitga mablag‘larni jalb qiladi; Offer 
(yoki ask) – kotirovkaning o‘ng tomoni – joylashtirish stavkasi. 
Offer stavkasi bo‘yicha kotirovkani amalga oshiruvchi bank 
mazkur davr uchun pul mablag‘larini joylashtirishni taklif qiladi. 
Ikkala usul ham bir xil ahamiyatga ega va butun dunyodagi 
valyuta dilerlari tomonidan foydalaniladi.
Konversion operatsiyalar – bu valyuta bozori agentlarining bir 
mamlakat valyuta birligining boshqa mamlakat valyutasiga 

---

193 
kelishilgan kurs asosida o‘zaro kelishilgan summalarga muayyan 
muddatlarga 
hisoblangan 
holda 
ayirboshlashdan 
iborat 
bitimlaridir.
Yuridik jihatdan konversion operatsiyalar valyutalar oldi-
sotdisi bitimlari hisoblanadi. 
Ingliz tilida konversion operatsiyalarga nisbatan Foreign 
Exchange Operations (qisqacha forex yoki FX) atamasi qabul 
qilingan. 
Konversion operatsiyalar muddatlariga qarab 2 guruhga 
ajratiladi: 
- Spot turidagi operatsiyalar, yoki joriy konversion operatsi-
yalar; 
- Forvard yoki muddatli konversion operatsiyalar. 
Ikki 
guruh konversion operatsiyalar o‘rtasidagi 
farq 
valyutalash sanasida mujassamlashgan. Xalqaro amaliyotda qabul 
qilinishi bo‘yicha, joriy konversion operatsiyalar spot shartlari 
asosida, ya’ni bitim tuzilgan kundan keyingi 2- ish kuniga 
valyutalash sanasi bilan amalga oshiriladi. Joriy konversion 
operatsiyalar xalqaro bozori spot-bozor deb yuritiladi. 
Bitim kontragentlari uchun spot hisob-kitoblari shartlari juda 
qulaydir: joriy va keyingi kun davomida zarur hujjatlarni ko‘rib 
chiqish, bitim shartlarini bajarish uchun kerak bo‘lgan to‘lov 
topshiriqnomalarini rasmiylashtirib olish mumkin. 
Joriy konversion operatsiyalari uchun spot almashuv kursi 
qo‘llaniladi. Spot kursi joriy valyuta kursi hisoblanadi va u doimo 
gazetalar sahifalarida, axborot agentliklari ekranlarida e’lon qilib 
turiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyutaning 
xorijiy valyutalarga nisbatan kursining o‘zgarashi natijasida 
yuzaga keladigan valyuta riskini tartibga solish maqsadida 
vakolatli banklar uchun ochiq valyuta pozitsiyalarining limitlarini 
belgilaydi. Jumladan, har qanday xorijiy valyutaning bir turi 
bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyasining limiti har bir operatsion 
kun yakunida vakolatli bank regulyativ kapitalining 10% idan 
ortmasligi kerak. Har bir operatsion kun yakunida ochiq valyuta 

---

194 
pozitsiyalarining umumiy qiymati bank regulyativ kapitalining 
20% idan oshib ketmasligi lozim.
Xedjerlash va uning valyuta munosabatlarini tashkil qilishdagi 
roli. 
70-yillarning boshidan barcha davlatlarning erkin suzadigan 
kurslar rejimiga o‘tishi, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasida 
sezilarli salbiy oqibatlarga olib keldi. Boshqacha qilib aytganda, 
jahon bozorida valyuta kurslarlarining erkin suzishi sharoitida 
iqtisodiy muvozanatsizlik kuchaydi.
Valyuta tavakkalchiligi deganda, keng ma’noda, valyuta 
kurslarining tebranishi oqibatida tashqi iqtisodiy operatsiyalar 
natijalarini va tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari 
bo‘lmish xo‘jaliklar faoliyatlari natijasining o‘zgarish extimoli 
tushuniladi. Valyuta tavakkalchiligi ta’siri ostiga tashqi iqtisodiy 
munosabatlarning barcha subyektlari tushadi: davlat, banklar, 
savdo va sanoat kompaniyalari, boshqa yuridik va jismoniy 
shaxslar. 
Valyuta kurslarining muvozanatsizligi xalqaro mexnat 
taqsimotiga salbiy ta’sir etadi, tovarlar va xizmatlar ekvivalent 
almashuvini qiyinlashtiradi, xalqaro savdo balansiga va hajmiga 
salbiy ta’sir etadi. 
Valyuta kurslarining muvozanatsizligi importyor va ekspor-
tyorlarni o‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish 
operatsiyalarini qisqartirishga majbur qiladi. Chunki, importyor va 
yeksportyorlar valyutalarning yaqin vaqt ichidagi dinamikasini 
oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun, masalan, importyor 
ma’lum bir tovarni o‘zini valyuta xavf-xatariga qo‘yib, chet 
davlatdan sotib olganidan ko‘ra, o‘z mamlakatida shunday ishlab 
chiqarilayotgan tovarni sotib olmog‘i afzalroqdir.
To‘lovi kelgusida amalga oshishi ko‘zda tutilgan, shartnoma 
tuzilish paytida ma’lum bir summada qayd etilgan har qanday 
kredit operatsiyasi, shartnoma valyutasi ishtirokchi uchun xorijiy 
bo‘lgan tarafning valyuta xavf-xatariga chalinadi Kreditor, 
o‘zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan holda, qiymatni 
ekvivalent miqdorda ololmaslik xavf-xatariga uchraydi. Qarz 

---

195 
oluvchi ham, agarda to‘lov paytida qarz valyutasining kursi 
shartnoma tuzilgan sanaga nisbatan ko‘tarilsa, zarar ko‘rishi 
mumkin. 
Eksportyor va importyorlar, valyuta tavakkalchiligi bilan, 
tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirganda to‘qnashadilar. 
Eksportyor, agarda u tovarlarni to‘lovi kechiktirilgan holda sotgan 
bo‘lsa, va baho valyutasi sifatida importyor valyutasi yoki 
uchinchi davlat valyutasi olingan bo‘lsa, valyuta riskiga duchor 
bo‘ladi. Agarda, baxo valyutasining kursi eksportyor milliy 
valyutasiga nisbatan pasaysa, unda eksportyor zarar ko‘rishi 
mumkin.
Shunday qilib, eksportyor uchun valyuta xavf-xatari bo‘lib, 
shartnomaning tuzilishidan to ijro etilgunga qadar davr ichida, 
baho valyutasi kursining milliy valyutaga nisbatan pasayishi 
hisoblanadi. Demak, valyuta tavakkalchiligi barcha tashqi 
iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq shartnomalarga ta’sir etadi. 
Importyor 
uchun 
valyuta 
tavakkalchiliklari 
quyidagi 
holatlarda vujudga keladi: agarda, tovarlar, bahosi chet el 
valyutasida qat’iy belgilanib sotib olinayotgan bo‘lsa. Bunda, agar 
chet yel valyutasining kursi importyor valyutasiga nisbatan 
ko‘tarilsa, unda importyor tomonidan sotib olingan tovarlar uchun 
haq to‘lashda, milliy valyutada ko‘proq xarajat qilinishiga to‘g‘ri 
keladi.
Shunday qilib, ko‘rinib turibdiki, hech bir savdo shartnomai 
bir kun ichida amalga oshib, u bo‘yicha to‘lov ham bir kun ichida 
amalga oshmaydi. Shunga ko‘ra, albatta, valyuta tavakkalchiligi 
shartnoma muddatiga to‘g‘ri proporsional ravishda ortib boradi. 
Valyuta arbitraji – bu foyda olish maqsadida valyutalarning 
oldi-sotdisi bilan bog‘liq operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda 
bo‘ladi: a) valyuta arbitraji va b) foiz arbitraji. 
Valyuta arbitraji (fransuzcha “arbitrage”) – bu, valyutaning, 
uning bir vaqtning o‘zida sotilishini hisobga olgan holda, valyuta 
kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida, sotib olinishi. 
Oddiy valyuta arbitraji – bu bir xorijiy valyuta va o‘zbek 
so‘mi bilan yoki ikki xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan 

---

196 
arbitrajdir. 
Murakkab valyuta arbitraji – bu, ko‘p turdagi valyutalar bilan 
amalga oshiriladigan arbitrajdir. 
Muvaqqat valyuta arbitraji – bu ma’lum bir vaqt davomida 
valyuta kurslarining farqi sifatida foyda olishga qaratilgan 
operatsiyadir. U o‘z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: 
- valyutaning birinchi spot kursi asosida sotib olinishi; 
- depozitning ochilishi; 
- valyutaning depozitda saqlanishi; 
- valyutaning depozitdan olinishi; 
- valyutaning ikkinchi spot kurs asosida sotilishi. 
Dilerlar bir oz boshqacha turdagi valyuta arbitrajini amalga 
oshirishlari ham mumkin. Ular birjada valyutani sotib olib, xorijiy 
bankka o‘tkazadilar, xorijda bu valyutani naqd shakliga o‘tkazib, 
qaytib o‘z mamlakatiga olib kiradilar. O‘z mamlakatida bu 
valyutani ular ulgurji yoki chakana sotib oluvchilarga, ustiga 
qo‘shimcha haq qo‘ygan holda, erkin bozor (ko‘cha) bahosida 
sotishlari mumkin. 
Arbitraj ko‘p hollarda, spred shartnomalarining yakuni sifatida 
maydonga chiqadi. Spred shartnomasi, hamma vaqt, bir vaqtning 
o‘zida, bir valyutaning sotib olinishi va boshqa bir valyutaning 
sotilishini ko‘zda tutadi. Bunday valyutalar kurslari, albatta, 
birgalikda, ammo turli sur’atlarda, ko‘tariladi yoki pasayadi. 
Bunda, diler bir operatsiyada pul yo‘qotishini va boshqa bir 
operatsiyada foyda olishini hisobga oladi. 
Fazoviy valyuta arbitraji – bu turli valyuta bozorlarida (turli 
birjalarda), mazkur valyuta kursi farqlari hisobiga foyda olish 
maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyadir. Boshqacha qilib aytganda, 
bir vaqtning o‘zida, bir birjada valyuta sotib olinadi va boshqa 
birjada shu valyuta, nisbatan yuqori kursda sotiladi. 
Fazoviy valyuta arbitraji o‘z ichiga quyidagi operatsiyalarni 
oladi: 
1. Birinchi spot kursi asosida valyutani sotib olish. 
2. Sotib olingan valyutaning boshqa joyga o‘tkazilishi. 
3. Valyutaning ikkinchi spot kursi asosida sotilishi. 

---

197 
4. Valyutaning sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o‘tka-
zish. 
Foiz arbitraji - bu, turli valyutalar bo‘yicha foizlar farqi 
sifatida 
foyda 
olish 
maqsadida, 
xo‘jalik subyektlarining 
(arbitrajyorlarning) o‘z qisqa muddatli aktivlari va passivlari 
valyuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valyuta (konversion) 
va depozit operatsiyalarini o‘zida mujassam etgan shartnomadir. 
Foiz arbitraji, bu, pul bozorida bir vaqtning o‘zida pullarning 
ma’lum bir foizga olinishi va nisbatan yuqori foizga kreditga 
berilishi shaklida keng qo‘llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklda 
ishlatiladi: a)forvardli qoplanish bilan va b)forvardli qoplanishsiz. 
Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji – valyutaning spot 
kursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va 
shu vaqtning o‘zida forvard kursi bo‘yicha sotib yuborilishi. Foiz 
arbitrajining bu shakli valyuta xavf-xatarlaridan holi. Bu 
operatsiya bo‘yicha foyda manbayi, forvard marjasi xajmi bilan 
belgilanadigan, valyutalar bo‘yicha foizlar farqi sifatida va valyuta 
risklarini sug‘urta qilish qiymati hisobiga olinayotgan daromadlar 
darajalarining farqi xisoblanadi.
Erkin suzuvchi valyuta kurslari sharoitida valyuta kurslarining 
tebranishi, odatda, turli valyutalar foiz stavkalari orasidagi farq-
lardan oshib ketadi. Bu esa, forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajini 
o‘tkazayotgan arbitrajyorlarga nafaqat foiz stavkalarining 
miqdoriga qarashga, balki valyuta kurslarining kutilayotgan 
o‘zgarishiga qarashga majbur etadi. Bunda, valyuta kurslarining 
keskin ko‘tarilishi, shartnomani forvardli qoplanishsiz foiz 
arbitrajiga aylantiradi. 
Valyuta chayqovi, lotincha “speculatio” – sinchiklab qidirish, 
kuzatish ma’nosini beradi. Valyuta chayqovi – bu vaqt davomida 
valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yoki valyuta risklarini 
bilib, o‘ziga qabul qilgan holda turli bozorlarda foyda olish 
maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyadir. 
Valyuta chayqoviga, birinchi navbatda, naqdli va naqdsiz 
valyutalar kurslarining farqiga qilinayotgan o‘yin kiradi. Bunda, 
so‘mlarga naqdsiz erkin muomalada yuradigan valyuta sotib 

---

198 
olinadi va u naqdli shaklga o‘tkazilib, so‘ng so‘mlarga sotiladi.