Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi

Rivojlangan xorijiydavlatlarda ta’limningmamlakatichkisiyosatiga faoltasiretadiganijtimoiyjarayonekanligininge’tirofqilinganihaqiqatdir. Shutufaylihamrivojlanganmamlakatlarda maktabehtiyojiniiqtisodiyta’minlashga ajratilayotganmablag’miqdoriyildan-yilga oshibbormoqda.

Masalan, yaponlarda “maktabmuvaffaqiyatva farovonliktimsoli”gina bo’libqolmay, “uinsonlarnibarkamollashtiradi”, deganfikrishonchva e’tiqodga aylangan.

Ta’limto’g’risidag’amxo’rlikqilishtaniqlisiyosatchilarninghamhamisha diqqate’tiborida bo’lgan. Shuninguchun xamAQSHningsobiqPrezidentiR.Reyganni, BuyukBritaniyaBoshvaziriM.Techcherni, FrantsiyaPrezidentiF.Mitteranlarnimaktabislohotiningtashabbuskorlaridebbejiz aytishmaydi. F.Mitteranmaktabni “Jamiyatniharakatlantiruvchikuch” debhisoblagan.

Rivojlanganmamlakatlarda pedagogiktadqiqotlarni amalga oshiradiganko’psonliilmiymuassasalarishlabturibdi. Germaniyada ularningsoniikkimingdan ortiq. Frantsiya, AQSH, Yaponiyadata’lim-tarbiyanazariyasimuammolaribilanyuzlabdavlatva xususiytashkilotlar, universitetlar, pedagogiktadqiqotmarkazlarishug’ullanmoqdalar. Ularfaoliyatiniesa xalqaro ta’limmarkazlari, masalan, AQSHda xalqaro ta’liminstitutimuvofiqlashtiribbormoqda. Ko’pchiliginingfaoliyatio’quvdasturinitakomillashtirishva qayta ishlab chiqishga qaratilgan.

XX asrning 80-yillaridanboshlabBuyukBritaniyada hamAQSHdagisingario’rganilishimajburiybo’lganfanlardoirasikengaytirildi. Ingliztiliva adabiyoti, matematika va tabiiyfanlaro’quvjadvaliningyadrosinitashkiletadiganbo’ldi. Qolgano’quvfanlarinitanlab olisho’quvchilarva ota-onalarixtiyoridadir.

«Yangidunyo»ningpedagogikg’oyalariFrantsiyava Germaniyata’limiga hamsezilarlita’siretayotir.

Germaniyadato’liqsizo’rta maktablarida asosiyo’quvfanlaribilanbirqatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chettillarikiritilgano’quvdasturlari xam amalga oshirilayotir. Buo’quvdasturitobora to’liqsizo’rta maktabdoirasidanchiqib, o’rta maktablarva gimnaziyalarnihamqamrab olmoqda.

Frantsiyaboshlang’ichmaktablarida ta’limmazmuni ona tiliva adabiyotihamda matematikadaniborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiyfanlar, mehnatta’limi, jismoniyva estetiktarbiyakabiyordamchio’quvfanlariga bo’linadi.

Yaponiyamaktablariikkinchijahonurushidankeyinoq Amerika ta’limiyo’lidanbordi. Lekinshunga qaramay, buikkimamlakato’quvdasturida birqatorfarqlarko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quvdasturlarijiddiymurakkablashtirilgan, asosiyfanlarmajmui ancha keng, birqatoryangimaxsusva fakultativkurslarkiritilgan. Masalan, umumiyo’rtata’limmaktablariningyangimusiqa ta’limio’quvdasturiga milliyva jahonmumtozmusiqasinio’rganishhamkiritilgan.

Shunita’kidlashlozimki, iqtisodiyrivojlangandavlatlarda XX asrning60-80-yillarida tabiiy-ilmiyta’limdasturitarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zihollarda astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya, ekologiyaelementlarikiritilib, uAQShva Frantsiyada 4 yil, BuyukBritaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yilo’qitiladi. O’kuvdasturlariniintegratsiyalashjarayonida yangi-yangikurslarpaydo bo’la boshladi. Frantsiyada XX asrning70-80-yillarda to’liqsizo’rta maktablaro’kuvdasturidagitabiiy-ilmiyva gumanitarturkumiga eksperimental, iqtisodiy-gumanitarkurslarkiritiladi.

Hozirgipaytlarda rivojlanganmamlakatlaro’quvdasturiga integratsiyalashtirilgankurslarnikiritishto’la amalga oshirildi: Frantsiyamaktablarida ularga 6-10 foiz, BuyukBritaniyamaktablarida 15 foizo’quvsoatlari ajratildi.

Maktablarda amalga oshirilayotganislohotlarta’limishinitabaqalashtirishmuammolarinikeltiribchiqardi.

Iqtisodiyrivojlangan xorijiymamlakatlarda ta’limnitabaqalashtirishengdolzarbmasalaga aylangan. O’quvchilarnitabaqalashtiribo’qitish xorijiymamlakatlarda asosanboshlang’ichta’limkursidankeyin amalga oshiriladi. Masalan, frantsuzpedagoglarita’limjarayonida sinfo’quvchilariniuchtabaqaga ajratibo’qitishni afzalko’radilar. Bularquyidagilar:

1.Gomogenlar–matematikava gumanitaryo’nalishda ish olibborsa bo’ladigano’quvchilar.

2.Yarimgomogen–tabiiyturkumdagifanlarnio’zlashtira olishga moyilo’kuvchilar.

3.Gegeron–barchafanlarni xar xilsaviyada o’zlashtiradigano’quvchilarva hokazo.

Tabaqalashtirishjarayoniningyangimuhimyo’nalishito’ldiruvchita’limnirivojlantirishbo’libqolmoqda.

To’ldiruvchimaktablarpaydo bo’lishiningsababiAQShva G’arbiyYevropada o’zlashtirishipasto’quvchilarningko’payibborayotganligi, funktsionalsavodsizlik avj olayotganligidir.

To’ldiruvchita’limmaktabgacha tarbiyamuassasalarida, maktabva litseylarda amalga oshirilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborotvositalarinigimkoniyatlari xamsafarbaretilgan.Milliytelekompaniyamaxsuso’quvkanali orqali 130 soatliko’quvko’rsatuvlaritashkiletiladi.

O’quvjarayonlarinitabaqalashtirib olibborishbo’yicha chetelmamlakatlariningko’pchiligida tadqiqotlardavomettirilmoqda.

Rivojlangandavlatlarda iqtidorlibolalarga e’tibortobora ortibbormoqda.

Keyingidavrlarda o’ztengdoshlariga nisbatanqobiliyatda birnecha baroborilgarilabketganbolalarko’plabtopilmoqda. Ularo’qishnijuda erta boshlabta’limkurslarinio’zlashtirishda katta shov-shuvlarga sababbo’ladigandarajada muvaffaqiyatlarga erishadilar.

ShundayiqtidorlarmaktabiG’arbda XX asrning 60-yillardayoqpaydo bo’lganedi. Bundaymaktablarningo’quvdasturlaribolalarqobiliyativa imkoniyatinito’la ro’yobga chiqarishnita’minlabberishdarajasida murakkabtuzilgan.

QobiliyatlibolalarbilanishlashdasturlariAQSHda kengqulochyoygan. Ayrimshaharlarda oliytoifalibolalarbog’chalari ochilganbo’lib, ularda 4-5 yoshlio’quvchilarmaktabdasturida o’qitiladilar. AQSHda “Merit”dasturi asosida haryiliyuqorisinflarva kollejlardanengqobiliyatlibolalardan 600 mingtasitanlab olinadi. Ularo’rtasida testsinovlario’tkazilibengqobiliyatli 35 mingo’quvchitanlab olinadiva o’qitiladi. Ularga turliimtiyozlar, stipendiyalar, yaxshishart-sharoitga ega bo’lganturarjoy, eng oliydarajadagiuniversitetlarga qabulva boshqalar amalga oshiriladi.

Lekiniqtidorlibolalarga qarama-qarshiqutbda turgan aqlizaifo’quvchilarningtaqdirihamchetellikhamkasblarnitobora tashvishlantirmoqda, bundayholnikelibchiqishsabablarinio’rganish, oldini olishbo’yicha ko’pgina profilaktikishlar olibborilmoqda va ularuchunmaxsusmaktablar ochilmoqda. Lekinstatistikma’lumotlarbundaybolalarsonitobora oshibborayotganliginiko’rsatayotir.

XX asrning70-yillarida AQSHda kelajakmaktabiumummilliyloyihasini amalga oshirishga kirishildi. Bueksperimentmazmunio’qituvchibuyrug’ibilanishtutish, ko’proqo’quvchilarga mustaqilishlashimkoniyatiniberishdaniborat. Ta’limtarkibisinfda ishlash, mustaqilmashg’ulot, o’qituvchikonsultatsiyasinio’zichiga oladi.

Germaniyamaktablarida sinfda o’quvchilarsoniniqisqartirishsariyo’ltutilgan. Bundayo’quvchilarningharbiriga individualpaketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarnio’quvchimustaqilbajaradi, lozimbo’lganda uo’qituvchidankonsultatsiya oladi.

Yuqorida bayonqilinganlardanko’zda tutilganmaqsadlar:

-maktablarninginsonparvarlik, umuminsoniylikyo’nalishlarinikuchaytirish;

-o’quvchishaxsinishakllantirishningengsamaraliyo’llariniqidiribtopish;

-tarbiyaningyangishakllarda –o’quvchilarkengashi, maktabkengashlaridan, tarbiyaviyo’yinlardanfoydalanish;

-maktabo’quvdasturlariniixtisoslashtirish, fanlarningo’zaro aloqasinimustahkamlash, takomillashtirish;

-maktabnimehnat, insoniyfaoliyatbilanyakinlashtirish, kasbga yo’naltirishishlariniqayta tashkiletish;

-tabaqalashtiribo’qitishniyo’lga ko’yish, maxsuso’kuvmuassasalarini (xamiqtidorli, xam aqliy, jismoniyzaifo’quvchilaruchun) rivojlantirish;

-yangi, ya’nio’quvtexnikvositalarnita’limdagisalmog’ini oshirish, o’kituvchilaruchunkompyuterta’liminiyo’lga ko’yish;

-pedagogikg’oyalarni amalga oshirishda kengkamrovlitadqiqotlarni amalga oshirishdaniboratdir.