Óz betinshe jumisí

JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI ÁJINIYAZ ATINDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA INSTITUTÍ MAGISTRATURA BOLIMI QARAQALPAQ TILI HÁM ÁDEBIYATÍ QANIGELIGI 2-KURS MAGISTRANTÍ GAIPNAZAROVA SARVINOZDÍŃ SHIǴIS ÁDEBIYATÍ TARIYXÍ PÁNINEN ABILQASIM FIRDAVSIY “SHAHNAMA’’ SHIǴARMASI TEMASÍNDA TAYARLAǴAN


ÓZ BETINSHE JUMISÍ

Tayarladı: Gayipnazarova. S

Qabilladı: Matimov. Q

Nokis_2022

Abilqasim Firdavsiy “Shahnama’’ shiǵarmasi


Joba:


1. Firdavsining shaxnama shıǵarması haqqında
2. Shaxnama eń iri epik dóretpe
3. Shaxnama shıǵarmasında bas qaharmanlar obrazları
4. Juwmaqlaw
5. Paydalanılǵan ádebiyatlar


Firdavsidi shaxnama shıǵarması haqqında

Tús hám Nishopur qalalarındaǵı medreselerde oqıǵan. Dáwiriniń barlıq tiykarǵı ılımlerın iyelep, arab hám pahlaviy tillerin tereń úyrengen. Óz dáwirnıń qomusiy alımı bolıp jetgeni ushın da onı hakim dep kótermelewgen. Ol Iran, Turan, Grek hám Indiya ilimpazlarınıń túrli tarawdaǵı dóretpelerinen jaqsı xabarı bolǵan. Firdavsiy jasliǵınnan aq qosıq aytıwdı shınıǵıw ete baslaǵan. Bul haqqında maǵlıwmatlar bolsada, qosıqlarınıń ózi jetip kelmegen. Onıń " Yusuf hám Zulayho" atlı dástan jazǵanlıǵı xam elege shekem tartıslı. Firdavsiy atasınan qalǵan jerde dıyxanshılıq etip kún keshirgen. Birpara dereklerde onıń uzaq jıllar sarbazlıq xızmetinde bolǵanı da aytıladı. Fidavsiynıń jaslıq jılları samaniyler mámleketiniń gullep jasnaǵan dáwirine tuwrı keledi. Bul dáwirde Iran hám Turan xalqlarınıń social siyosiy, bálki materiallıq manawiy turmısında da bir kóteriliw bolǵan. Óziniń kimligin ańǵarıw jáne onı basqalarǵa da kórsetiw maqsetinde olar Iran hám Turannıń danqlı tariyxın qayta tiklewge umtıladılar. Sol maqsette qáddi, ańız hám ráwiyatlar, ullı shaxlar hám batırlar tariyxı toplandı hám jazıladı. Buǵan baylanıslılıǵı umtılıwlardı samaniy hukmdarlar qollap quwatlap turǵanlar hám tóplanǵan úlken materialdı qosıqqa salıwdı Abu Mansur Daqiqiyni soraǵanlar. Bıraq shayır endiǵana mıń báyit dóretiwshilik kilǵanda, baxıtsızl túrde óltirilgennen soń, Buxara amiri Nuh ibn Mansur Samaniy Firdavsiy ni huzuriga chorlab, oǵan shala qalǵan " Shaxnama" di aqırma jetkiziwdi buyıradi. Bunnan maqset danqlı tariyxı hám ullı qudiretine kóre farsı xalıqlarnıń arablardan kem emesligi, bálki artiqmashliǵin kórsetiw hám olarǵa qarsı gúresde paydalanıw edi. watanǵa jáne onıń ullı tariyxına muhabbat ruwxında tárbiyalanǵan. Ańız hám ráwiyatlar, qaxarmanlıq qıssaları, urıs haqqında shıǵarmalardı jan qulaǵı menen tıńlab ósken. Firdavsiynıń ózi de xalıq ishinde jurip, olardı jazıp alǵan, kóplegen awızsha hám jazba materiallar toplaǵan.

Shaxnama, ullı parsı -tájik shayırı Abulqosim Fidavsiynıń shax shıǵarması. Áyyemgi shaxlar haqqındaǵı ráwiyat, tań qalǵanday hám epik dástanlardan ibarat kitaplar atı. Firdavsiy " Shaxnama" shıǵarmasın Soǵdda hám Sosoniylar imperiyasi dáwirinde ámeldegi bolǵan ráwiyatlar tiykarında qayta islengen. [5]
Iran hám Turan xalqlarınıń derlik 3 mıń jıllıq tariyxı joqarı uqıp menen qálemge alınǵan " Shaxnama" ústinde Firdavsiy 30 jıldan artıq miynet etken. Izertlewshilernıń shıǵarmanı 3 bólekke bóledıler: 1-bólimde eń qáddi ańızlar qayta isletilinip, poeziya jibine terilgen bolsa, 2 bólimde xalıq qaharmanları haqqındaǵı ráwiyatu qıssalar kórkem aytiladi. 3 bólimde tariyxıy shaxlar turmısı suwretlengen. "Shaxnama" eń qáddi dáwirlerden baslanıp, sosaniylar shaxi Yazdigard III dáwirinde arablarning Iranǵa bastırıp kiriwi menen juwmaqlanadı. " Shaxnama" kólemi (60 mıń bayttı óz ishine aladı), tema kólemi, obrazlar álemi, qaharmanlarnıń kóp hám túrlisheligi, ideologik motivları hám kóterilgen máseleler tárepinen jáhán ádebiyatındaǵı eń úlken epik dóretpe. 100 den artıq dástanlardan shólkemlesken bul shıǵarmada mıńnan zıyat úlken kishi personajlar qatnasadı.
"Shaxnama" eger shaxlar kitabı dep atalib, 50 patshalıqtan ibarat 4 úrim-putaqtıń tariyxın evolyuciyalıq túrde jaratqan bolsada, barlıq gúresler hám qaharmanlıq saltlar xalıq ishinen shıqqan batırlar tárepinen ámelge asırılǵan. Shıǵarmada watan hám xalıq jolında janin tikken júzlegen belsendi qaharmanlar obrazı jaratılǵan. Patshalar sıltawında xalıq, onıń tariyxı, qádiriyatları, qaharmanlıq saltları ullılanǵan. Usı tárepten " Shaxnama" — xalıq ziyrekligi hám qaharmanlıǵına qoyılǵan ayriqsha nazmiy háykel.
Firdavsiy opatınan keyin, " Shaxnama" saldamlı ózgerisler hám buzılıwlarǵa dus keldi. Bizgeshe etip kelgen parsı tilindegi eń áyyemgi Shaxnama dizimi 1276 -1277 jıllarǵa tuwrı keledi. Sonday etip, ol Firdavsiy opatınan 250 jıl ótkennen dúzilgen. [2]
"Shaxnama" nıń tiykarǵı ideyası — watandı kótermelew, xalıq qudıreti hám ziyrekligin kózkóz qılıw, hám sol arqalı olardı birgelikke, oraylasqan mámleket qurıwǵa shaqırıw, patriotlıq, adamgershilik, miynetsevarlik hám tınıshlıqsevarlikni maqtaw etiw, jaqsı islik, haq nıyetlilik, hadallıq, mártlik, miynetti jırlaw etip, qanlı urıslar, jawızlıq, jabru zulm, ádalatsızlik, eki júzlilikti qaralawdan ibarat. " Shaxnama" daǵı Bahadır, Suhrob, Siyovush, Bijan, Zoli Zer, Sudoba, Gudarz, Gev, Tuye, Hojir, Gurdofarid, Humoy, Manija sıyaqlı qaharmanlar jer júzinde ádalat bayramı ushın gúresediler. " Zol hám Sudoba", " Bijan hám Manija" dástanlarında anıq baynalminallıq ideyaları ilgeri surilgan. " Isfandiyor", " Shog'od", " On eki urıs" dástanlarında bolsa mámlekettiń pútinligine raxna soluvchi, urıs órtın yoquvchi zalım hám pitneshi shaxu sarkardalar keskin qaralanadı. " Siyovush" dástanında urıs hám tınıshlıq máselesi kórkem aytiladı.
"Shaxnama" anıq xalıq kitapına aylanıp, xalıq arasında keń tarkalgandan keyin arnawlı bir ózgerislerge de dus kelgen. Sol sebepli Temuriy shahzodalardan Boysunqur Mırza onıń 40 tan artıq nusqaların óz-ara salıstırıwlap, jetilisken tekstin tuzdirgan.
Pánde " Shaxnama" nıń Temuriyzada Boysunqur nusqası retinde ataqlı bul tekst miynettiń isenimli nusqalarınan biri esaplanadı. " Shaxnama" nıń sın kózqarastan tekstleri ishinde eń ullı Ye. E. Bertels hám Abdulhusayn Ishiwin redaktorı osida SSSR FA Shıǵıstanıw institutı jámááti tárepinen tayarlanǵan 9 qaplıq bolıp tabıladı.
Shayır óligi atasınan qalǵan bog'ning bir shetsine ko'milgan. 1934 jılda Firdavsiy tuwılıwınıń 1000 jıllıǵı munasábeti menen shayır qabri ústine gór qurılǵan hám ol shayır ıshqıpazlarınıń múqaddes zıyaratgoqiga aynalǵan.
Shıǵıs mámleketlerinde shaxnamaxanlıq bir dástúr tusini alǵan. Firdavsiy qaharmanları ózbek xalqi arasında da áyyemginen ataqlı. " Kitapı Jamshid", " Kitapı patsha Afrosiyob", " Shax Tahmurasp" atlı xalıq kitapları, " Bahadır hám Suhrob", " Doro hám Iskandarbek" sıyaqlı xalıq erteklerinde " Shaxnama" tásiri ayqın kózge taslanadı.
"Shaxnama" dúnyanıń kóplegen tillerine awdarma etilgen. Atap aytqanda, 13-ásir basında arab, 15-16 -ásirlerde turk hám gruzin, 19 -asirde bolsa fransuz, ingliz, nemis, italyan hám orıs tillerine burıldı. " Shaxnama" ózbekshege Shax Ayralıq, Xomushiy (18-ásir), Nurmuhammad Buxoriy, Ashıldımurod Miriy (19 -ásir), Sh. Shomuhamedov, Hamid Ǵulom, Názermat, J. Jabborov (20 -ásir) lar tárepinen awdarma etilgen bolsada, bul awdarmalarnıń qandayda-birı tolıq emes. "Shaxnama" syujetlari tiykarında "Zahhoki Moron", "Siyovush", " Bahadır hám Suhrob", " Faridun" sıyaqlı saqna dóretpeleri jaratılǵan. [4]
Shama menen 963 - jıl Abd al-Muayyad Balxiy nasriy " Shaxnama" jazǵan. Ol menen áyne waqıtta Baxıtlı Marvaziy hám Abu Ali Balxiylar " Shaxnama" pitkenler. Balxiy shıǵarmasında Firdavsiy "Shaxnama"sında tilge alınbaǵan Narimon, Som, Qushaq, vahodan, Kayshikan atları menen baylanıslı taxtalar ámeldegi bolǵan. Marvaziy óz " Shaxnama" sini birinshi adam hám birinshi patsha Kayumarsdan baslap, samaniyler mámleketiniń aqırǵı dáwiri suwreti menen tamamlaydı. Buǵan baylanıslı tóplanǵan úlken tájiriybe hám jıynalǵan salmaqlı material tiykarında samaniy hukmdorlar buyrıǵı hám qáwenderliginde Abu Mansur Daqiqiy nazmiy " Shaxnama" ga qol urǵan. Biraq ol Zardusht, Gushtasp hám Arjasp dástanların-jámi 1000 báyit jazǵanda, baxıtsız túrde óltirilgen. [7]
Baslaǵan jumıstı Abulqosim Firdavsiy aqırma jetkezgen: 50 patshalıqtan ibarat, 4 úrim-putaq mısalında Iran hám Turan xalıqlarınıń derlik tórt mıń jıllıq tariyxı joqarı uqıp menen qálemge alınǵan 60 mıń báyit (120000 qosıqtıń bir qatarı) den ibarat úlken " Shaxnama" ústinde ol 30 jıldan artıq waqıt islegen. Ol eń áyyemgi dáwirlerden baslanıp, sosoniylar shaxi Yazdigard III dáwirinde arablarning Iranǵa bastırıp kiriwi menen juwmaqlanǵan. Firdavsiy " Shaxnama"-si ózinden keyingi Shıǵıs ádebiyatına kúshli tásir kórsetken, oǵan juwapan kóplegen " Shaxnama"lar jazılıp, ayriqsha shaxnamanavislik dástúrı payda bolǵan. Bul dástúrdi Asadiy Tusiy baslap bergen: ol 1066 jılda 145 bap, 9000 bayttan ibarat " Gershaspnoma" dástanın jaratqan. áyyemgi Irannıń tań qalǵanday qaharmanı bolǵan Gershasp Jamshidning 6 - áwladı, Firdavsiy qaharmanı Bahadırnıń úlken babası bolıp tabıladı. Firdavsiy " Shaxnama"-sıda Gershasp haqqında tolıq toqtalmagani ushın Asadiy Tusiy onıń iskerligin keń jaqtılandıriwdi maqset etken.
Firdavsiy opatınan keyin, " Shaxnama" saldamlı ózgerisler hám buzılıwlarǵa dus keldi. Bizgeshe etip kelgen parsı tilindegi eń áyyemgi Shaxnama dizimi 1276 -1277 jıllarǵa tuwrı keledi. Sonday etip, ol Firdavsiy opatınan 250 jıl ótkennen dúzilgen. [3]