Óz betinshe jumisí

Shaxnama eń iri epik dóretpe

11-12-ásirlerde "Barzunoma", "Bahmannoma", "Qushnoma", "Faromurznoma" dóretpeleri, keyin – moǵullar hújimi Ramazan yaki Qurban hayttan alnıńǵı kúninde "Jáhángirnoma", Qane'iy Tusiyning "Saljuqnoma" si, 1300 jılda óltirilgen shayır Robe'iy Bushanjiyning "Kartnoma" si, Temuriylar dáwirinde "Somnoma", Bahadırnıń qızı Gushaspbonuga arnalǵan 4 dástan payda bolǵan. Bul dástanlar arasında eń salmaqlısı " Barzunoma" bolıp, onıń 2 nusqası málim: kishisi-45, úlkeni-65 mıń báyit. Qoljazbaları Parij hám Dushanbeda saqlanadı. Onıń ózbekshe nusqaları da bar.

"Shaxnama" tásirinde bir neshe tariyxıy hám sufizmiy dástanlar da jaratılǵan: "Iskandarnoma"ler, mutasavvif shayırlar jazǵan pandnoma dástanlar, "Shaxanshaxnama" atları menen dóretiwshilik etilgen dóretpeler usılar gápinen bolıp tabıladı. Tek Hamdulloh Mustavfiy Qazviniyning "Jeńisnoma" kitapı "Shaxnama" nıń dawamı bolıp, 1335- jılǵa shekem bolǵan tariyxıy waqıyalardı óz ishine aladı. Iyesi atlı shayır da 1320- jılda jazılǵan "Dápteri payızlı" shıǵarmasında "Shaxnama"nı dawam ettirgen. Badriddin Chochiy da 35 mıń bayttan ibarat "Shaxnama" jazǵan bolsada, ol ele tabılǵan emes. Turk shayırı Uzın Firdavsiy da Boyazidga atab "Shaxnama" jazǵan. Lekin sultan shayırǵa dástanın ıqshamlashtirishni buyırǵanınan ashshılanıp, oǵan qarsı hajviya jazıp, Xurasanǵa qashıp ketedi. [6]
Baǵıshlovni esapqa almaǵanda, Firdavsiy "Shaxnama"-sida islam dininiń tásiri derlik joq. Sonlıqtan, oǵan ergashib jazılǵan "Shaxnama"larda avtorlarnıń musulman ekenligi ayqın sezilib turadı, birpara dástanlarda batırlar hátte islam dini ushın gúressheńlar retinde suwretlenedi. Safaviylar dáwirinde jazılǵan "Hovaronnoma" de shialıq islamdaǵı mektepleri ushın gúres tiykarǵı orındı iyeleydi hám hátte bas qaharman ornın Hazrat Ali iyeleydi. Bunnan tısqarı, bul dástanlarnıń barlıǵı ushın tán ózgeshelik olarda pánt motivınıń ústinligi bolıp tabıladı. "Gershaspnoma" nıń da úshten bir bólegin pánt quraydı. Bul dóretpelerdiń qandayda-birı ideologik-kórkem tárepten Firdavsiy " Shaxnama"-si dárejesine kóterile almaǵan, ádebiyat rawajlanıwında da sezilerli rol oynamaǵan.
Shaxnama» áne sol tórt úrim-putaqǵa tiyisli batırlar hám patshalar haqqındaǵı qaharmanlıq hám ishqiy-romantik dástanlar sflsilasidan ibarat bolıp, olarda bilimlendiriwge tiyisli-etikalıq mazmundagi taxtalar, pántler, lirik qosıqlar hám basqalar da bar.
«Shaxnama», kompozitsion qurılısına kóre, túrli kólem degi 50 dana patshalıqtıń suwret hám xarakteristikaınan ibarat. Ayırım patshalıqlarnıń suwretine bolsa, óz gezeginde, taǵı bir neshe dástanlar arnalǵan.
Xoshang opatınan keyin Iran taxtına, Fidavsiynıń jazıwısha, otırǵan Tahmuras (Avest. Tahma-Urupi), divalar sorǵishı. Onıń qol astında adamlar jigiriw hám toqiw kórkem ónerin úyrendiler, qosıq aytıwdı úyrendiler, haywanlardı qolǵa alıwdı úyrendiler. Ol qudaylardıń xabarshısı Serushdan lasso alıp, otga minip, qolında toy hám lasso menen divalarǵa qarsı shıqtı hám olardı jerge ulaqtırdı.
Tahmuras shaxlar sekildi hukumet menen húkimranlıq etkenden keyin Jamshid (Avest. Iyim Khshait). “Shaxnama” da aytılınıwına qaraganda, bul patsha adamlardı tórt dárejege bolǵan: ruxaniylar, jawıngerler, dıyxanlar hám ónermentler. Onıń taxti da qullarday bel baylaǵan divalar járdeminde ol ájayıp ımaratlar qurdi. Odan metallar shıǵarıp, birinshi kemeni jasadi. Hámme zat qúdiretli Jamshidge boysındı; oǵan qımbat bahalı kiyimler keltirilib, hár jılı onıń húrmetine bayram, “jańa kun” bayram edi. Bunday ullılıq patshani tákabbir etdi. Jamshid óz súwretin xalıqlarǵa jiberip, odan ilohiy ızzep-ikrom kórsetiwdi talap etken. Keyin qudaydıń nurı odan ketti, shaxlar hám aqsuyekler oǵan qarsı kóteriliwdi hám jawız ruxlanıw taǵı jer júzinde qúdiretli boldı. [7]