Óz betinshe jumisí

Jawız Zohak hám Feridun
Sol waqıtta, - dep dawam etedi Firdavsiy qosıqı, ol fasiylar (Tasilar) úlkeinde, sahrada, atı shahzada edi. Zohak (Avest. Azhi-Dahaka), húkimet ishqıparazına hám nopok tileklerge tolıq. Onıń aldına jawız ruxlanıw Shaytan kelip: “Eger men menen birlespe tuzseńiz, basıńızdı quyashdan kóteremen”, dedi. Zohak ol menen birlespe tuzib, diva járdeminde atasın óltirip, taxtini iyeledi. Sonda Shaytan gózzal jigitke aylanıp, Zohokdıń xızmetine aspaz bolıp kirdi, onı mártlikli qılıw ushın arıslanday qanǵa toydırdı jáne onıń márhámátine iye bolıwı ushın ájayıp tamaq berdi. Hám ol Zohokdıń jelkesinen súyiw ushın ruxsat soradı. Zohak oǵan ruxsat berdi - hám bir demde jigit súygen jayında eki qara jılan ósip shıqtı. Zohak táń qaldı, olardı túbiri menen kesip taslawdı buyırdı, lekin paydasız. Terektiń shaqları sıyaqlı, olar taǵı ósip shıqtı. Keyin Shaytan táwip arqali onıń aldına kelip, olarǵa awqat beriwdi máslahát berdi.
«Shaxnama» shártli túrde úsh bólekke bólinedi: 1) mifologik, 2) qaharmanlıq hám 3) tariyxıy bólimler. Eger mifologik bólekke «Avesto»de belgilengen áyyemgi miflar hám kosmogonik tasawurlar sawlelengen dóretpeler kirse, qaharmanlıq bólegin batırlar haqqındaǵı Iran ráwiyatları quraydı. Bul gruppa daǵı dóretpeler orayın Bahadır obrazı iyeleydi. Usınıń menen birge Siyovush, Isfandiyor, Iskandar, Bahrom Gór obrazları da sol gruppa daǵı dástanlarnıń ideologiyalıq baǵıtın belgilep keledi.
Firdavsiy «Shaxnama»si Shıǵıs ádebiyatında xamsashılıq dástúrlerinenıń payda bolıwı hám qáliplesiwinde zárúrli áhmiyetke iyelik etiw boldı. Qaǵıydaiy, Xusrav Pehlaviy, Navaiy xamsalarındaǵı ayırım sujet sızıqları hám qaharmanlar Firdavsiy «Shaxnama»sidan ósip kógerip shıqqan. Áne sonday qaharmanlardan biri Iskandar bolıp tabıladı. Navaiy, Firdavsiydan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Iskandarni tola tógis unamlı I qaharman dárejesine kóterip, ol arqalı óz idealındaǵı ádil patsha obrazın jaratqan.
«Shaxnama»dagi álpler, shaxlar, hámeldarlar, láshkerbasshilar, ilimpazlar, ártistler, ónermentler, dıyxanlardan ibarat bir neshe júz personajlarni tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
a) mifologik obrazlar: Kayumars, Hushang, Tahmuras, Jamshid hám basqalar.
b) tań qalǵanday qaharmanlar: Som, Narimon, Zol, Bahadır, Gev, Bijon hám basqalar.
v) tariyxıy personajlar Iskandar, Bahrom Gór, Mazdak, Anushirvon, Xusrav Parviz hám basqalar.
«Shaxnama»dagi tań qalǵanday qaharmanlar arasında Bahadır menen birge Kova: obrazları bólek áhmiyetke iyelik etiw. Ahrimanning pitnesi menen mámleketti iyelep, mıń jıl dawamında taj iyesi bolǵan Zahhok mámleket xalqın qan qaqshatib, jelkesinen ósip shıqqan jılanlardı olarnıń mıyı menen kútim etedi.
Temirshi Kova mámlekette ádalat teregi qurigan hám zulm-zorlıq áwjine shıqqan bir zamanda jamanlıqqa qarsı bas kóteredi. Ol bále hám páleket, zulm hám ólim tımsalı bolǵan Zahhokka qarsı taqat kesesi tolǵan xalıqtı jetekleydi hám xalıq kóterilisine basshılıq etedi. Onıń fartuki xalıq kóterilisiniń bayraǵinaǵa, zulmge qarsı kóterilgen qutlı hárekettiń ramzine aylanadı. Nátiyjede xalıqtıń qoziǵan tolqını Zahhok jáne onıń saltanatini jemırıp taslaydı.
Biraq Firdavsiy oyda sawlelendiriwinde jańa júzege keletuǵin mámlaketge temirshi Kovaning basshılıq etiwi ózgeshe edi. Sol sebepli ol Zahhokdıń ornına Jamshidning balası Faridunning saltanat iyesi bolǵanı jáne onıń patshalıq dáwirinde elu yurtda ádalat bayram etkenin súwretlewge bólek itibar beredi. Sol tárzde Faridun «Shaxnama»de ádil patsha retinde aytiladi.
«Shaxnama» jáhán ádebiyatınıń sawlatlı ótmishten qalǵan esteliklerinen biri bolıp tabıladı. Dóretpe basınan aqırına shekem aruzdıń mutaqorib bahri (faulon faulon faulon faul) de jazılǵan. Firdavsiydan keyin qaharmanlıq dástanların aruzning sol bahrida jazıw Shıǵıs ádebiyatında dástúr dárejesine kóterildi. Qaǵıydaiy Ganjaviy «Iskandarnoma», Xusrav Dehlaviy «Oinai Iskandariy», Abdurahmon Jomiy f bolsa «Aqılnomai Iskandar» («Iskandarning oyshıllıǵı nomasi») dástanların sol bahrda jazǵanlar. «Shaxnama»nıń masnaviy jolındaǵı uyqas sisteması da Shıǵıs dástanchiligida turaqlılasqan.
Ózbek xalqi «Shaxnama» jáne onıń avtorı Firdavsiyni uzaq zamanlardan berli izzertlep keledi. Dóretpe túpkilikli ati hám túrli awdarmaları xalqımız tárepinen jaqsı kórip oqıp kelinedi. Ol dáslepki bar 1682-jılda Mulla Xomush oxun - Xomushiy tárepinen ózbek tiline awdarma etilgen. Oradan bir qansha waqıt ótkennen, Mulla Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad Buxoriy «Shaxnama»nıń ózbekshe nasriy variantın jaratqan. [12]