Z. Akbarova Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga adabiy til me’yorlarini o’rgatish usul-vositalari

Orfoepik me’yor. Orfoepik me’yor, ya’ni talaffuz me’yori til birliklarining og’zaki nutq jarayonida adabiy til me’yoriga muvofiq kelishi masalasi bilan ish ko’radi. Adabiy tilning bu me’yori ishlab chiqilgan bo’lsa-da, orfoepik lug’atlar tuzilganligiga qaramay, nutqiy jarayonda hanuzgacha ayrim til birliklarining talaffuzida xatolik ko’zga tashlanadi. Masalan, ruscha yoki rus tili orqali o’zlashgan so’zlarning talaffuzidagi nomuvofiqliklar, so’zni yozilgandek talaffuz etish, qabul qilingan so’zni o’zbekcha aktsent bilan talaffuz etish kabi masalalar bo’yicha kamchiliklar mavjud.
Yozuv (grafik) me’yori. Adabiy tilning grafik me’yori ayni til uchun tanlangan yozuv shakli bilan ish ko’radi, shu til uchun muayyan yozuv turini belgilab beradi.
Ma’lumki, o’zbek xalqi o’z tarixi davomida turli yozuv shakllaridan foydalanib kelgan. Bular: arabcha-o’zbekcha, lotincha-o’zbekcha va kirillcha-o’zbekcha yozuvlardir. Adabiy tilning grafik me’yorida o’zbek tilida mana shu yozuv turlaridan qaysi birini qo’llash, yozuvda qanday qoidalarga rioya qilish masalasiga aniqlik kiritiladi.
Fonetik me’yor. Fonetik me’yor deganda nutq tovushlarining qo’llanishi bilan bog’liq qonun-qoidalar majmui tushuniladi. Ma’lumki, hozirgi o’zbek adabiy tili uchun 6 ta unli, 25 ta undosh tovushning qo’llanishi me’yor hisoblanadi. Ammo yangi va amaldagi alifbodagi ayrim tovushlarning aks etishi bilan bog’liq nomuvofiqliklar fonetik me’yorning buzilishiga sabab bo’lmoqda. Masalan: qorishiq va sirg’aluvchi j uchun bir harfning berilishi, ng tovushi uchun kirillcha alifboda harfning yo’qligi nutq madaniyatiga salbiy ko’rsatishi tayin.
Aktsentologik me’yor. Aktsentologik me’yor urg’uni to’g’ri qo’llash bilan bog’liq me’yordir. Adabiy tilning aktsentologik me’yorida har bir so’zda urg’uning qo’llanish o’rni qat’iy tarzda belgilab beriladi.
Ma’lumki, so’zdagi urg’u ma’no farqlash xususiyatiga ega. Urg’u yordamida yozuvda farqlanmaydigan so’zlar o’zaro farqlanadi. Buni quyidagi so’zlar misolida ham kuzatish mumkin: atlas-atlas, fizik-fizik, bosma-bosma, hozir-hozir.
Anglashiladiki, urg’uning o’zgarishi so’z ma’nosining o’zgarishiga olib keladi. SHu sababli har bir so’zdagi urg’uni o’z o’rnida qo’llash maqsadga muvofiq.