Z. Akbarova Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga adabiy til me’yorlarini o’rgatish usul-vositalari

Grammatik me’yor (morfologik va sintaktik me’yor). Grammatik me’yor morfologik va sintaktik me’yorlarni qamrab oladi. Adabiy tilning bu me’yori so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gapning qurilish me’yori bilan ish ko’radi.
O’zbek tilida morfologik me’yor asosida qo’shimchalarning turlovchi, tuslovchi va so’z yasovchi turlari qabul qilingan. Biroq nutqda qo’shimchalar bilan bog’liq me’yorga har doim ham amal qilinavermaydi. Ko’p hollarda -ning va –ni, -ga va –da kelishik qo’shimchalarini qo’llashda yoki –li va –lik qo’shimchalarini farqlashda, -kaz va -qaz qo’shimchalarining qo’llanishida xatolikka yo’l qo’yiladi. Bunday holat ba’zan sintaktik sath birliklarining qo’llanishida ham kuzatiladi. Masalan: Otadek farzandiga kim kuyar axir, O naqadar og’ir farzandning dog’i. (Shukrullo.)
Berilgan gapda so’zlar tartibiga rioya qilinmaganligi, ya’ni otadek va farzandiga so’zlarining noto’g’ri o’rinlashuvi sintaktik me’yorning buzilishiga olib kelgan.
So’z yasash me’yori. Bu me’yor tilda yangi so’z yasash usullarini belgilab beradi, so’z yasash qonuniyatlarini tekshiradi.
Ma’lumki, tilning lug’at tarkibi yangi so’z yasash hisobiga ham boyib boradi. So’z yasash o’z-o’zidan amalga oshirilmaydi. Har bir tilda so’z yasashning o’z ichki qonuniyatlari mavjud. O’zbek tilida ham so’z yasashning o’ziga xos usullari (fonetik, semantik, leksik, morfologik, sintaktik, kompozitsiya usullar) bo’lib, so’z yasashda ularga e’tibor qaratish lozim bo’ladi.
Imloviy me’yor. Imloviy me’yor yozma nutqning madaniylik darajasini belgilovchi muhim omildir. Bu me’yor til birliklarini to’g’ri yozish qonun-qoidalariga asoslanadi.
Hozirgi kunda O’zbekistonda ikki yozuv turiga asoslangan imlo qoidalari bilan ish ko’rilmoqda. Bular: 1. Kirillcha-o’zbekcha yozuvga asoslangan imlo qoidasi. Bu qoida 1956 yil 4 aprelda tasdiqlangan bo’lib, 72 paragrafdan iborat qonun-qoidalarni qamrab oladi. 2. Lotincha -o’zbekcha yozuvga asoslangan imlo qoidasi. Bu qoida 1995 yil 24 avgustda tasdiqlangan, unda 82 ta imlo qoidasi berilgan.
Har ikki imlo qoidalari ham hozirgi kunda amalda bo’lib, imloviy me’yorlarni tartibga keltirishga, uni mukammallashtirishga xizmat qilmoqda.