Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Muayyan huquqiy munosabatlar sohasini (jinoyat huquqi, oila huquqi,

fuqarolik huquqi, m hnat huquqi) qamrab oluvchi univ rsal hujjatlar

: Xalqaro

farzandlikka olish sohasida bolalarni himoya qilishga oid 33-sonli Gaaga

konv nsiyasi; “Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash to‘g‘risida”gi

BMT konv nsiyasiga “Insonlar, hususan ayollar, bolalar traffikini oldini olish,

---

69

taqiqlash va jazolashga doir Pal rmo protokoli, 2000-yilda qabul qilingan va 2003-

yilda kuchga kirgan.

BMT Bosh Assambl yasi tomonidan qabul qilingan yuv nal yustitsiyaga oid

hujjatlari

: 1985-yildagi “Balog‘atga yetmagan bolalarga nisbatan odil sudlov

yuritishga doir minimal standart qoidalari” (“P kin qoidalari”); 1990-yildagi

“Balog‘atga yetmagan bolalar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan

dasturiy prinsiplari” (“Ar-Riyod dasturiy prinsiplari”); 1990-yildagi “Ozodlikdan

mahrum etilgan balog‘atga yetmagan bolalarni himoya qilishga doir qoidalari”;

1990-yildagi “Qamoqda saqlash bilan bog‘liq bo‘lmagan choralarga doir minimal

standart qoidalari” (“Tokio qoidalari”), 2005-yildagi “Jabrlangan va jinoyat

guvohlari bo‘lgan bolalar bilan bog‘liq bo‘lgan odil sudlovga oid Rahbariy

qoidalari”.

BMT Bosh Assambl yasi tomonidan 1985-yil 29-noyabrda 40 33-qarori

asosida «Birlashgan Millatlar Tashkilotining balog‘atga yetmagan bolalarga

nisbatan odil sudlov yuritishga doir minimal standart qoidalari” qabul qilingan.

Minimal standart qoidalarida ko‘zlangan asosiy maqsadlar:

- Ishtirokchi-davlatlar, o‘z umumiy manfaatlariga muvofiq holda balog‘atga

yetmagan o‘g‘il yoki qiz bola va uning oilasi farovonligiga ko‘maklashish uchun

intilishi zarur.

-A’zo-davlatlar o‘smirning jamiyatda mazmunli hayot k chirishi ta’minlash

imkonini b ruvchi t gishli shart-sharoit yaratishga intilishi k rakki, hayotining

ayni shu davrida nojoiz xulqqa ko‘proq moyilligi bo‘lgan o‘g‘il yoki qiz bolaning

imkon qadar jinoyat va buzarlikni sodir etish ehtimolidan holi shaxs sifatida

kamolga yetishi va ta’lim olishi bilan bog‘liq jarayonda bunday sa’i-harakatning

foydasi t gadi.

-Imkon qadar mavjud barcha zaxiralarni, shu jumladan,, oila, ko‘ngillilar va

jamiyatning boshqa guruhlarini, shuningd k maktablar va shu kabi bir qator

ijtimoiy institutlarni to‘la jalb etgan holda o‘smirning farovonligiga ko‘maklashish

va shu bilan uning hayotiga qonun tomonidan aralashuv zaruriyatini kamaytirish,

---

70

qonun bilan ziddiyatda bo‘lgan o‘smirga samarali, adolatli va insoniy kamaytirish,

qonun bilan ziddiyatda bo‘lgan o‘smirga samarali, adolatli va insoniy muomala

qilinishi ta’minlash maqsadalarini ko‘zda tutuvchi maqbul choralarni qo‘llashga

yetarlicha e’tibor qaratish lozim bo‘ladi.

-Balog‘atga yetmagan bolalarga nisbatan sudlov harakatlari barcha

balog‘atga yetmagan bolalar uchun har tomonlama ijtimoiy adolatni ta’minlash va

ayni chog‘da shu yo‘l bilan yoshlarni himoyalash va jamiyatda tinchlik-

osoyishtalikni saqlab turish doirasida har bir mamlakat milliy taraqqiyoti

jarayonining uzviy qismiga aylanishi zarur.

- Mazkur Qoidalar har bir a’zo-davlatning mavjud iqtisodiy, ijtimoiy va

madaniy shart-sharoitlardan k lib chiqqan holda amalga oshiriladi.

- Balog‘atga yetmaganlarga nisbatan odil sudlov harakatlari bilan

shug‘ullanuvchi xizmatlar xodimlarni malakasini, shu jumladan, ularning uslub,

yondashuv va tajribasini oshirish va t gishli darajada saqlab turish maqsadida ana

shu xizmatlarni muntazam ravishda rivojlantirib va muvofiqlashtirib borish zarur

bo‘ladi.

Minimal standart qoidalarida balog‘atga yetmagan bolalar huquqlarining asosiy

prots ssual kafolatlari, xususan, aybsizlik pr zumpsiyasi, ayb qo‘yilganlik haqida

xabardor etilish huquqi, guvohlik b rishdan bosh tortish huquqi, advokat olish

huquqi, ota-ona yoki vasiyning hozir bo‘lishi huquqi, guvohlar bilan yuzlashish va

ularning ikki yoqlama t rgovida bo‘lish huquqi va yuqori instansiyaga ap llyatsiya

rish huquqi sudlov harakatlarining barcha bosqichlarida kafolatlangan bo‘lishi

zarur, d b qayd etilgan.

Shuningd k, BMT Bosh Assambl yasining 1990-yil 1-d kabrdagi 45 112-

qarori bilan qabul qilingan va e’lon etilgan «Balog‘atga yetmagan bolalar o‘rtasida

jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan dasturiy prinsiplari» ham mavjud.

Mazkur hujjatda asosiy prinsiplar, dasturiy prinsiplarning qo‘llanish doirasi

jinoyatchilikning oldini olinishining umumiy yo‘nalishlari, jamiyat hayotiga

tayyorlash jarayonlari, ijtimoiy siyosat, qonunchilik va balog‘atga yetmagan

---

71

bolalarga nisbatan odil sudlov yuritish, tadqiqotlar, siyosatni ishlab chiqish va

muvofiqlashtirish to‘g‘risidagi qoidalar o‘z ifodasini topgan.

Voyaga yetmaganlar muammolarining ayrim holatlariga t gishli 1990-yil 1-

kabrda 45/112-r zolyutsiya bilan qabul qilingan xususiy hujjat «Balog‘atga

yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan BMTning asosiy

prinsiplari» mavjud. U «Ar-Riyod rahbariy prinsiplari» nomi bilan ham mashhur

bo‘lib, mazkur qoidalarni o‘z ichiga qamrab oladi:

1.

Voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olish jamiyatda

jinoyatchilikni oldini olishning eng muhim shartlaridan biridir. Qonuniy, ijtimoiy

foydali faoliyatda ishtirok etib va jamiyat hamda hayotga nisbatan insonparvar

qarashlarni xosil qilgan holda, yoshlar jinoiy faoliyatga yo‘l qo‘ymaydigan

tamoyillar asosida tarbiyalanishi mumkin.

2.

Voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olish samarali bo‘lishi

uchun o‘smirlarning komil inson bo‘lib yetishishlari, ularning shaxsiga hurmat va

bolalikdan boshlab ularning rivojlanishini qo‘llab quvvatlash maqsadida butun

jamiyatning sa’y-harakatlari zarur bo‘ladi.

3.

Mazkur rahbariy prinsiplarni sharhlash maqsadini ko‘zlab, bolalar

ehtiyojlariga e’tibor qaratilishi k rak. Yoshlar jamiyatda faol ishtirok etishlari va

uning to‘laqonli ishtirokchilari bo‘lishlari lozim. Va aksincha, jamiyat hayotiga

tayyorgarlik ko‘ruvchi yoki nazorat oby kti sifatida qaralmasligi k rak.

4.

Ushbu rahbariy prinsiplarni amalga oshirishni ko‘zlab, milliy huquqiy

tizimlarga muvofiq ravishda jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan har qanday

dasturning diqqat markazi yoshlarni erta bolalikdan boshlab farovonligini

ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi k rak.

5.

Voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan

rivojlanib boruvchi siyosatni amalga oshirish va doimiy tarzda tahlil etib borish

hamda chora-tadbirlar ishlab chiqish muhim va zarurligini e’tirof etish k rak. Shu

bilan birga, bolani o‘z-o‘ziga yoki boshqalarga jiddiy ziyon yetkazmaydigan xatti-

harakati uchun jazolashdan qochish k rak. Bunday siyosat va chora-tadbirlar

quyidagilarni nazarda tutishi lozim:

---

72

- imkoniyatlar yaratish, xususan ta’lim olish sohasida imkoniyatlar yaratish,

yoshlarning turli ehtiyojlarini qondirish hamda barcha yoshlarning shaxsini kamol

toptirishda va ayniqsa havf ostida turuvchi yoki ijtimoiy havfli holatga k lib

qolgan hamda alohida e’tibor va himoyaga muhtojlarni qo‘llab quvvatlash tizimini

yaratish;

- jinoyatchilikning k lib chiqishiga olib k luvchi sabab va shart sharoitlarni

oldini olishga qaratilgan qonunlarni, jarayonlarni, muassasalarni, vosita va xizmat

tizimlarini qo‘llashga asoslangan voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini

olishga qaratilgan maxsus nazariyalar va ushbu masalaga yondashuvlarni ishlab

chiqish;

- birinchi navbatda voyaga yetmaganning umumiy manfaatlaridan k lib

chiqib, ijtimoiy adolatga asoslanib va xolis tarzda rasmiy organlarning aralashuvi;

- barcha yoshlarning baxt-saodati, rivojlanishi, va manfaatlarini ta’minlash;

- yoshlarning umumiy ijtimoiy m ’yor va qadriyatlarga mos k lmaydigan

xatti-harakatlari ko‘pincha voyaga yetish jarayoni bilan b vosita bog‘liq bo‘lib

qoidaga ko‘ra, ular katta bo‘lgan sayin o‘z-o‘zini anglab borishini inobatga olish;

- ko‘pchilik eksp rtlarning fikricha voyaga yetmagan shaxsga «buzg‘unchi»,

«huquqbuzar» yoki «yosh jinoyatchi» tamg‘asini bosish, ularda nomaqbul xatti-

harakatlarning rivoj topishiga asos bo‘ladi.

6.

Voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olish uchun, ayniqsa

hali x ch qanday muassasalar tashkil etilmagan hududlarda jamoaviy xizmatlar va

dasturlarni ishlab chiqish lozim. Ijtimoiy nazoratni amalga oshiruvchi rasmiy

muassasalar xizmatidan faqatgina so‘ngi chora sifatida foydalanilishi k rak.

Bu kat goriyadagi hujjatlar yuv nal yustitsiya sohasidagi xalqaro

standartlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. ya’ni yuv nal yustitsiya sohasidagi

xalqaro standatlar – balog‘atga yetmagan bola to‘g‘risida, u sodir etgan buzarliklar

to‘g‘risida, uning jinoiy va boshqa xil yuridik javobgarligi, davlatning bunday

buzarlikka nisbatan jazolash yoki shu kabi majburiy ta’sir ko‘rsatish choralarini

qo‘llash ko‘rnishidagi munosabati va nihoyat, jinoiy yustitsiya ta’sir doirasiga

tushib qolgan balog‘atga yetmagan bola huquqlari, erknliklari va qonuniy

---

73

manfaatlarini sudda himoya qilish kons psiyasining asosiy m ’yorlari to‘g‘risidagi

yuridik doktrinaning asosiy qoidalarini tashkil etadi.

-