Yangi davr arab adabiyoti

IROQ HIKOYaChILIGI  
Iroq  she’riyati  mamlakatning  o‘zidek  qadimiy  tarixga  ega  bo‘lsa,  uning  nasri  nisbatan 
yosh - XX asrning boshlarida tug‘ildi.  
O‘rta  asrlarda  ham  nasr  -  sehrgarlik  va  maishiy  ertaklar,  roman  -  maqomalar  mavjud 
bo‘lgan, ammo ular "quyi" janrlar hisoblanib, avomga mo‘ljallangan edi.  
Iroq tarixida XIX asrning ikkinchi yarmidan umumjahon madaniy jarayonlar ta’siri sezila 
boshladi. Natijada, XIX asrning oxirlariga kelib ilk ijtimoiy hikoyalar, she’rlar yuzaga keldi, XX 
asrning  boshlaridan  esa,  nasrda  yozilgan  dastlabki  gazeta  feletonlari  paydo  bo‘ldi.  Adabiy 
hayotda  ro‘y  bergan  bunday  siljish  o‘sha  vaqtlarda  Usmonli  saltanatining  chet  o‘lkasi 
hisoblangan Iroqda ijtimoiy ongning o‘sishi, xalqning siyosiy jarayonlarga tortilishi sababli ro‘y 
bergan edi.  
1908  yilda  amalga  oshgan  yosh  turklar  inqilobi  Usmonli  saltanatining  barcha 
go‘shalarida ijtimoiy - siyosiy hayotning jonlanishiga sabab bo‘ldi. Faqat Bag‘dodning o‘zida 69 
gazeta va 20 jurnal chiqa boshladi, ularda ijtimoiy - siyosiy feletonlar ham e’lon qilina boshladi. 
Feletonlarda sharq ertaklari, xususan, 1001 kecha ertaklari uslubidan keng foydalanilar, shoir M. 
ar-Rusafiy  turk  ma’rifatparvari  Nomiq  Kamolning  "Tushlar"  nomli  asarini  turk  tilidan  tarjima 
qilgandan  so‘ng  esa,  feletonda  qahramonlarning  tush  ko‘rishi  uslubini  qo‘llash  juda  ham  keng 
tarqaldi. Ana shu tamsiliy vosita orqali feletonchilar yosh turklar hukumatdorlarining nuqsonlari, 
jinoyatlarini fosh etar, ijtimoiy hayotning xunuk tomonlarini aks ettirar va vatandoshlarning urf-
odatlari ustidan kulishar edi.  
Masalan,  Al-Amin  o‘zining  "Iroq  qanday  qayta  tiklandi"  feletonida  vatanining  ko‘p 
jihatdan  usmonliklardan  ustun  turadigan  shavkatli  o‘tmishi  bilan  g‘ururlanishi  tuyg‘usini 
ifodalaydi.  Gazeta  feletonining  siqiq  hajmi  imkon  bergan  darajada  u  mazkur  asarda  ideal 
davlatning xayoliy manzarasini chizadi.
67
 
 Amin hikoyasi, har qanday ilk xayoliy asarda bo‘lganidek, kelib chiqish jihatidan folklor 
bilan bog‘liq edi. Asarda sotsial utopiya va cho‘pchak yaxlit holda keladi. Har qanday utopiyada 
bo‘lganidek, bu feletondagi siymolar individual insoniy xislatlarga ega emas, inson tafakkuri esa 
asl estetik zavq manbaidir.  
                                           
67
Письмена на дереве. М.1983. Б.4.  

---

 
130 
Aminning  xizmati  shundaki,  o‘z  asarlarida  u  dolzarb  ijtimoiy  muammolar  doirasini 
belgilab  berdi,  keyingi  o‘n  yilliklar  davomida  ana  shu  muammolar  Iroq  yozuvchilari  ijodining 
grajdanlik qimmatini o‘zida ifodalab berdi.  
Feleton XX asrning 30-yillarigacha rivojlanib bordi, Abdulvahob al-Amin (1912), Ja’far 
al-Halimiy  (1904),  Ibrohim  Solih  Shukr,  Mixael  Tesi,  Nuri  Sobit  va  boshqalar  bu  janr 
taraqqiyotiga  katta  hissa  qo‘shdilar.  Ularning  feletonlarida  ma’rifatparvarlik  g‘oyalari  -  zararli 
urf - odat va xurofotlardan xalos bo‘lishga, jamiyat manfaatlarini ko‘zlab halol va erkin mehnat 
qilishga, qashshoqlik bilan kurashishga chaqirish o‘z ifodasini topardi.  
Mahmud Amin as-Said (1901-1937) satirik va yumoristik hikoyalar yozar, ular o‘zining 
o‘tkir  siyosiy  yo‘nalishi  bilan  diqqatni  tortar  edi.  Yozuvchi  adabiyotni  ijtimoiy  taraqqiyot 
vositasi  deb  bilar,  ko‘ngilxushlik  uchun  yozilgan  asarlarni  rad  qilardi.  Xalq  turmushi,  Iroq 
ijtimoiy  hayoti  muammolari  uning  diqqat  markazida  turar  edi.  Ammo  shunga  qaramay  nasr 
ancha vaqtgacha arab o‘quvchilari muhabbatini qozona olmadi.  
Abulvahob  al-Amin  g‘arb  mamlakatlarida  son-sanoqsiz  nasriy  asarlar  yozilgan  bo‘lsa 
ham,  arab  adabiyotida  ularning  soni  barmoq  bilan  sanarli  ekani,  Iroqda  ba’zi  noshirlar  nasrga 
salbiy  munosabatda  bo‘lishi,  yosh  ijodkorlarni  nasrdan  sovutib  poeziyaga  targ‘ib  qilishlari 
haqida o‘kinch bilan yozadi.  
Iroqdagi  adabiyot  ixlosmandlari  30-yilargacha  Misr  va  Suriya  yozuvchilarini  ko‘proq 
mutolaa qilishar, ularning asarlari badiiy jihatdan yetukroq deb hisoblashardi.  
Iroqda  hikoya  janrining  shakllanishi  Zunnun  Ayyub  nomi  bilan  bog‘liq.  U  o‘z 
hikoyalarini 1933 yildan e’lon qila boshladi va 20 dan ortiq to‘plam nashr ettirdi. Zunnun Ayyub 
adabiyotga,  Iroqning  ijtimoiy-siyosiy  hayotiga  bag‘ishlangan  bir  qator  maqolalar  ham  e’lon 
qilgan.  
Iroq  hukumati  Zunnun  Ayyub  asarlarini  nashr  etishni  tez-tez  taqiqlab  turar,  ularda 
mavjud  tuzumga  xavf  soluvchi  g‘oyalarni  ko‘rar  edi.  Adib  uch  roman  muallifi  hamdir,  ular 
"Doktor Ibrohim", "Mehnatkashlar", "Er, qo‘l va suv" asarlaridir.  
Zunnun  Ayyub  -  realist  yozuvchi.  "Men  qat’iy  ishonamanki,  -  deb  yozgan  edi  u,  - 
madaniyat  xodimlari,  birinchi  navbatda,  yozuvchilar  zimmasidagi  eng  jiddiy  vazifa  bu  haqiqiy 
hayot  manzaralarini,  atrofimizda  bo‘layotgan  voqealarni  qayta  jonlantirish,  badiiy  ifodalashdan 
iboratdir".  Bu  so‘zlar  Iroqning  barcha  ilg‘or  yozuvchilari,  eng  avvalo,  shu  satrlar  muallifining 
ijodiy kredosini  o‘zida mujassamlantiradi.  Adibning birinchi  hikoyalar to‘plami  - "Orzu"dayoq 
birovlar  qashshoqlikda,  boshqa  birovlar  boy-badavlat  yashashlari,  musulmon  ayolining 
huquqsizligi,  xalqning  yoppasiga  savodsizligi  manzaralari  tasvirlangan  edi.  1945  yilda 
yozuvchining  "Doktor  Ibrohim"  romani  bosmadan  chiqdi.  Asarda  yozuvchi  Iroqning  hokim 
tabaqalari  kirdikorlari, ularning firibgarliklari, laganbardorliklarini ayamay fosh etdi. Bu roman 
yozuvchiga katta shuhrat keltirdi. Hokimiyat vakillari asarni o‘zlariga qarshi qaratilgan xuruj deb 
qabul  qildilar,  Zunnun  Ayyub  davlat  idorasidagi  xizmatdan  quvildi.  Adib  sargardonlikda  hayot 
kechira boshladi, mamlakatni deyarli u boshidan bu boshigacha aylanib chiqdi, Iroq dehqonlari 
hayoti  bilan  yaqindan  tanishdi.  Bu  safarlar  unga  "Er,  qo‘l  va  suv"  qissasini  yozishga  material 
berdi.  
Rus tiliga Ode Vasilyev tomonidan "Majid Rahimning ishi" nomi bilan tarjima qilingan 
bu asar erksevar Iroq xalqi, uning yer uchun olib borgan kurashi haqida hikoya qiladi.  
O‘tgan  asrning  50-yillarida  Zunnun  Ayyub  milliy  frontdan  parlamentga  deputat  bo‘lib 
saylanadi.  Ammo  1954  yilda  bu  parlament  tarqatib  yuboriladi  va  Ayyub  muhojirat  qilishga 
majbur bo‘ladi. Iroqdagi 1958 yil inqilobgacha u Venada yashadi. Inqilob g‘alaba qozongach u 
tezda  Bag‘dodga  qaytib  ijtimoiy  va  madaniy-oqartuv  faoliyatiga  kirishib  ketdi.  Dastlab  u  Iroq 
radiosining direktori, Iroq Yozuvchilar Uyushmasi raisining o‘rinbosari, Iroq tinchlik tarafdorlari 
komiteti a’zosi lavozimlarida ishladi.  
Zunnun  Ayyub  tarjimon  sifatida  ham  yaxshi  tanilgan.  Uning  xizmati  tufayli  arablar 
ko‘pgina  rus  klassiklari  asarlari  bilan  tanishdilar.  Bular  jumlasida  Gogolning  "Shinel", 
Dostoyevskiyning  "Aka-uka  Karamazovlar",  Turgenevning  "Otalar  va  bolalar",  Gorkiyning 
"Ona" romanlari bor. Shunday bo‘lsa ham, u ko‘proq novellist sifatida tanilgan.  

---

 
131 
Ayyub  hikoyalarining  asosiy  qahramonlari  o‘rta  tabaqa  vakillaridir.  Ularning  bosh 
mavzusi esa, ezilgan musulmon ayolining azob-uqubatlari, dehqonlarning og‘ir turmushi, davlat 
amaldorlarining poraxo‘rligi, hokimiyat vakillarining zo‘ravonligi va adolatsizligidan iborat.  
Yozuvchining  ilk  asarlarida  hali  tasvirda  yorqinlik,  aniqlik  yetishmas  edi.  Ularda 
voqelikka  nisbatan  sub’ektiv  yondashuv  sezilib  turar,  ba’zan  esa  bu  hol  nasihatgo‘ylik, 
didaktikaga  aylanib  ketar  edi.  Muallif  faktlarni  umumlashtirishga  harakat  qilmas,  jamiyat 
nuqsonlarini tanqid qilish bilan cheklanar edi. Ammo bu kamchiliklar asta-sekin Ayyub ijodidan 
yo‘qola  bordi,  hikoyalarning  badiiy  saviyasi  o‘sdi,  ularda  birovlarning  huquqsizligi, 
boshqalarning mustabidligiga nisbatan isyonkorona ruh paydo bo‘ldi.  
Yozuvchi ijodida Iroq fallohlari hayoti va kurashi katta o‘rin egallaydi. Bu jihatdan uning 
yuqorida ko‘rsatilgan "Er, qo‘l va suv" qissasi diqqatga sazovordir.  
Qissada yersiz dehqonlarga yordam berishga bel bog‘lagan advokat Majid rahbarligidagi 
bir  guruh  vatanparvarlar  haqida  hikoya  qilinadi.  Guruh  a’zolari  o‘z  jamg‘armalarini  to‘plab 
davlatdan  anchagina  maydondagi  ekilmaydigan  yerni  ijaraga  olib,  kooperativ  tashkil  qilish 
uchun yersiz dehqonlarga berishni mo‘ljallashadi. Ammo mahalliy feodallar bu ish ularga zarar 
keltirishini  sezib,  dehqonlarning  orzusi  ro‘yobga  chiqishiga  qarshilik  qiladilar.  Qissa  hukumat 
namoyandalarining  adolatsizligiga  qarshi  uyushtirilgan  namoyish  bilan  tugaydi,  o‘quvchini 
korrupsiya va ochiqdan-ochiq  talonchilik  hukm  surgan feodal  tuzumga qarshi albatta kurashish 
lozim, degan fikrga olib keladi.  
Fallohlarning og‘ir turmushi tasviri, personajlarning alangali nutqlari, Iroqdagi progressiv 
kuchlar  rahbarligida  tobora  kengayib  borayotgan  hayot-mamot  kurashi  –  bularning  barchasi 
Zunnun  Ayyub  qissasini  endi  tug‘ilib  kelayotgan  tanqidiy  realizm  adabiyoti  jumlasiga  kiritish 
imkonini  beradi.  Muallifning  o‘zi  asarni  erkparvarlik  g‘oyalari  bilan  mashhur  bo‘lgan 
Muhammad Mahdiy al-Javohiriyga bag‘ishlagan edi.  
"Tangrichalar"  hikoyasi  ham  feodallar  istibdodi  va  bedodligi  tasviriga  bag‘ishlangan. 
"Shayx  dehqonlarning  barcha  ekinlariga,  mollariga,  o‘zlariga  xo‘jayin.  Quyosh,  yomg‘ir, 
shamollar  ham  unga  xizmat  qiladi.  Bu  bir  tirik  xudo,  u  buyuradi,  taqiqlaydi,  tiriltiradi, 
o‘ldiradi."
68
  
"Tangrichalar" hikoyasida qul holiga tushib qolgan fallohlarning shafqatsizlarcha ezilish, 
ularning  mehnati  esa,  katta  yer  egalariga  mo‘may  daromad  keltirayotgani  ochib  berilgan. 
"Tangrichalar"  hikoyasi  Iroqning  podshohlik  davridagi  feodallar  -  shayxlarning  istibdodi  va 
zo‘ravonligiga qarshi qaratilgan g‘azabli e’tirozdir.  
Zunnun  Ayyub  musulmon  ayolining  huquqsizligi,  azob-uqubatlari  haqida  ham  ko‘p 
asarlar  yozdi,  ularda  ayollar  chekayotgan  ruhiy  qiynoqlar,  ularning  ozodlikka  bo‘lgan 
intilishlarini tasvirladi.  
«Qurbonlar»  nomli  (1938)  to‘plamga  kirgan  uch  hikoyada  uch  ayolning  fojeali  taqdiri 
haqida  hikoya  qilinadi.  Ulardan  biri  -  "Nomus"  hikoyasi  qahramoni,  nomus  haqidagi  xunuk 
xurofotlar  va  eskirib  ketgan  chirik  tushunchalar  qurboni  bo‘lgan  yosh  qiz.  Ikkinchisi  badavlat 
xonadonning o‘ta kamtar va o‘qimishli qizi. Uni zo‘rlab yomon ko‘radigan kishisi - axloqsiz va 
qimorboz  bir  odamga  uzatishadi  ("Najot  yo‘li").  Uchinchisi  sevgisiga  sodiq,  ammo  tashlab 
ketilgan  ayol.  U  insoniy  azob-uqubatlarga  befarq  bo‘lib  ketgan  jamiyatda  tanholikda  umidsiz 
yashaydi.  
Abdulhaq  Fozil  (1919  y.tug‘.)  yuqori  diplomatik  lavozimlarda  xizmat  qilgan  yozuvchi, 
shuning  uchun  bo‘lsa  kerak,  u  o‘z  asarlarida  o‘tkir  ijtimoiy  muammolarni  chetlab  o‘tar  edi. 
Uning  ijodiga  xos  narsa  oilaviy  munosabatlarni  ko‘tarib  chiqish  va  qadimgi  rivoyatlarga  taqlid 
qilish edi.  
Abdulmajid  Lutfiy  (1908  y.tug‘.),  Abdulmalik  Nuriy  (1921  y.tug‘.),  Anvar  Shaulni  bu 
vaqtda  kun  tartibiga  qo‘yilgan  "Ochlarga  -  non"  shiori  ilhomlantirar  edi.  O‘quvchining  aqli, 
vijdoniga qattiq ta’sir o‘tkazish maqsadida novellistlar mumtoz adabiyot va milliy folklor ifoda 
                                           
68
Письмена на дереве. Б.10. 

---

 
132 
vositalariga murojaat qilishar, Anvar Shaul o‘z qahramonlari qiyofasini "1001 kecha" ertaklariga 
o‘xshatib chizardi.  
Iroq  novellistikasi  XX  asrning  50-yillari  boshidan  G‘arb  adabiyoti  ta’siriga  tusha 
boshlaydi.  Ba’zibir  yozuvchilar  "tafakkur  oqimi",  psixoanaliz  usullaridan  foydalana 
boshlaydilar.  Bu  hodisa  badiiy  ijodning  yangi  ma’naviy  -  estetik  bazasini  yaratish  yo‘lida 
qilingan harakatlar bilan bog‘liq edi. Voqelikni rad etish, ammo uni o‘zgartirish imkoniyatidan 
mahrumlik  yozuvchilarda  umidsizlik,  tushkunlik  kayfiyatini  uyg‘otar,  shu  sababdan  ularning 
qahramonlari yov muhitda tanho va begona bo‘lib yashayotgandek tasvirlanar edilar.  
Yangi uslubning ayrim belgilari ilk bor yozuvchi, rassom va aktyor Nizor Salim ijodida, 
uning "Toshqin" (1952), "Qonunchilik uyi" asarlarida namoyon bo‘ldi. Adib ijodida Jeyms Joys 
ijodidagi  irrasionalizm  ta’siri  sezilib  turadi.  G‘anim  ad-Dabbag‘a  asarlarida  ham  anglanmagan 
tuyg‘ular  tasviri  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi.  Lekin  bu  davrda  bo‘lib  o‘tgan  jo‘shqin  siyosiy 
voqealar, 1958 yil 14 iyul inqilobi ma’lum muddatga Iroq novellistikasini publisistik yo‘nalishga 
qaytardi.  
Monarxiya  zamonida  polisiyaning  zo‘ravonliklari  va  shafqatsizligi  inqilobdan  keyingi 
davr hikoyalarining mavzusi bo‘lib xizmat qilar edi. Abduljabbor al-Hakim, Hozim Murd kabi 
yozuvchilar  kitoblari  sahifalaridan  o‘tmish  xunuk  va  qora  ranglarda  chizilardi  -  davlat 
apparatidagi korrupsiya tasviri, amaldorlarning vazifasi xalq qonini so‘rish va uni tahqirlashdek 
ko‘rsatilishi, odamlarni misrlik sotsialist Saloma Muso iborasi bilan aytganda "mash’um uchlik" 
-  kasallik,  qashshoqlik,  jaholat  ixtiyoriga  topshirib  qo‘yilgandek  chizilishi  bu  davr  adabiyotiga 
xosdir. Hikoyalar qahramonlari  yoki  ochlik,  g‘am,  kasalliklar, qamoqxonadagi  kaltaklashlardan 
halok bo‘ladilar, yoki aqldan ozib o‘z jonlariga qasd qiladilar. Zamondoshlar "Qora tuzum" deb 
nomlangan  hukumat  tobora  tarix  qa’riga  cho‘mib,  uzoqlashib  borsa  ham,  kitoblar  sahifasidan 
jaranglagan  faryodlar  tinmas  edi.  Bu  hikoyalarning  o‘ziga  xos  xususiyati,  bir  tomondan 
voqealarning  noizchil,  uzuq-yuluq,  publisistik  jo‘shqin  bayon  qilinishi,  sergaplik,  kompozision 
bo‘shlik,  obrazlarning  yaxshi  ishlov  berilmagani,  syujetlarning  odmiligi  bo‘lsa,  ikkinchi 
tomondan,  ularda  muallifning  xalq  g‘amiga  sherik  qilib  tasvirlanishi  o‘quvchilarga  ularni 
haqqoniy, ishonarli qilib ko‘rsatishida edi.  
1958  yilgi  burjua-demokratik  inqilob  tomonidan  e’lon  qilingan  ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlarning hayotga sust  tatbiq  etilishi,  mamlakatni larzaga solib turgan siyosiy to‘ntarishlar, 
ommaviy qatag‘onlar, vatanparvar kuchlarning tarqoqligi Iroq yozuvchilari muhitida tushkunlik 
kayfiyatini uyg‘otar edi.  
Edmon  Sabri  (1921-1975),  yigirmadan  ortiq  hikoya,  pesa,  qissalar  to‘plami  muallifi, 
mehnatkashlarning  feodal-monarxiya  tuzumi  davridagi  azob-uqubatlari  haqida  yozdi.  Uning 
1958  yil  inqilobidan  bir  necha  yil  keyin  bosilib  chiqqan  kitoblarida  qahramonlarning  hayoti 
ilgarigidek nursiz tasvirlanadi. Yozuvchining tushkunlik ruhida yozilgan hikoyalaridan Iroq har 
qanday  harakat  chippakka  chiqadigan  mamlakat,  degan  mazmun  kelib  chiqadi.  Sabriyning 
talqinida  1958  yilgi  inqilob  dehqonga  yer,  ishchiga  yetarli  maosh,  ziyoliga  ijodiy  erkinlik  olib 
kelmadi, degan xulosa chiqadi.  
Abdullo  Niyoziy  (1926  y.tug‘)  inqilobdan  oldin  hayotni  azob-uqubat  sifatida  tasvirlar 
edi.  Uning  "Muhabbatning  intihosi"  (1949)  qissasi,  "Tuman  bo‘laklari"  hikoyalarida  shaxs  va 
uning muhit bilan kurashi, oddiy hayot qiyinchiliklari qalamga olingan. Bu asarlar qahramonlari 
arzimas qiyinchiliklar oldida ham sarosimaga tushib qoladilar.  
Inqilobdan keyin yozuvchining "Bayram" nomli hikoyalar to‘plami nashrdan chiqdi. Bu 
asarlarda ham qahramonlar ruhiy nomutanosib tasvirlangan, ammo endi bu ruhiy qusur ularning 
qashshoqligi,  huquqsizligi,  hukumat  namoyandalarining  shafqatsizligi,  kelajakning  mavhumligi 
oqibati sifatida talqin etiladi.  
"Vahimali  shivirlash"  (1971)  to‘plamiga  kirgan  shu  nomdagi  hikoya  ichki  monolog 
uslubida  yozilgan.  Hikoyada  har  xil  masalalar  mavhum  tarzda  qo‘yilgan:  insonning  vujudga 
kelishining ilk sabablari, hayotning maqsadi va ma’nosi, inson hayotidagi haqqoniy va to‘qima 
tasavvurlar  va  hokazolar.  Lekin  bu  savollarning  javobi  aniq  shaklda  ifodalanadi:  qaxramonni 
qamoqqa oladilar, chunki adib talqinida yorug‘ dunyoda chin haqiqat bitta-yu bitta - qamoqxona. 

---

 
133 
Qahramon  monologi  quyidagi  so‘zlar  bilan  nihoyasiga  yetadi:  "Men  o‘zim  bilan  o‘zim 
gaplashishimni  ular  qaerdan  bilishdi  ekan?"  muallifning  fikricha,  Iroqning  tarixi  bir  terroristik 
tuzumning  boshqa  xuddi  shunday  tuzum  bilan  almashuvidan  iborat,  unda  hech  qanday  ma’no 
yo‘q, uning harakatlantiruvchi kuchi - siyosiy terror, qotillik, o‘lim.  
Abdusattor  Nosir  (1947  y.tug‘.),  Sa’d  al-Bazzoz  (1951  y.tug‘.),  G‘ozi  al-Ibodiy  (1935 
y.tug‘.) asarlari o‘zining keskin psixologizmi, yolg‘iz shaxsning qalbini ezayotgan g‘am-alamni 
chuqur  tadqiq  etishga  harakat  qilinishi  bilan  ajralib  turadi.  Ularning  qahramonlari  -  sil  kasali, 
ruhiy  kasallik,  o‘limga  maxkum  etilgan  bandilar,  bangi  va  ichuvchilar,  irodasiz  odamlar. 
Ularning  barchasi  o‘limga  mahkum,  yozuvchilar  ularni  shunday  sharoitda  tasvirlaydilarki, 
bunday  holatda  taslim  bo‘lishdan,  o‘zining  chorasizligini,  qarshilik  ko‘rsatishga  ojizligini  tan 
olishdan  o‘zga  chora  yo‘q.  Ular  davlatning  beshafqat  qonunlari,  hokim  axloq  yuki  ostida 
ayanchli ahvolda turmush kechiradilar, har xil adolatsizlik va azoblarni boshdan kechiradilar. Bu 
-  voqelik  bilan  yovlashib,  u  bilan  to‘qnashuvda  majruh  bo‘lib  yashayotgan  odamlarning 
kechinmalari tasviri.  
Iroq yozuvchilarning fikricha, zamona zayli va yangi o‘quvchining tajribasizligi ulardan 
dahshatga soladigan darajadagi tasvir vositalaridan foydalanishni taqozo etadi. Shu sabab tufayli 
ko‘p  hollarda  voqelik  nomutanosib,  nosog‘  taxayyulning  qiyshiq  oynasida  aks  etgandek 
tasvirlanadi.  Ularning  metodi  "tutaqtiruvchi  poetika"dir.  Yozuvchilar  xuddi  teskari  dalil 
keltirgandek: personaj qanchalik ojiz va g‘ayritabiiy qilib tasvirlansa, ularni shu ahvolga solgan, 
go‘yo  saranjom  -  sarishtaday  ko‘ringan  voqelik  shunchalik  ayanchli  ko‘rinadiki,  inson 
hayotining ma’nosizligi, uning bu muhitdan begonaligi shunchalik yaxshi ochiladi.  
Iroq  novellistlarining  ko‘pchilik  asarlari  umidsizlik  ruhi  bilan  shunchalik  to‘lib  - 
toshganki, boshqa arab mamlakatlari adiblari aksar hollarda ularda ifodalangan badiiy va estetik 
konsepsiyani  tushunishdan  ojiz  qoladilar.  Livanlik  adiba  Aida  Matrixi  Idris  Abdusattor 
Nosirning  "Uylarning  hidi",  Muhammad  Xueyrning  "Faryod"  to‘plamlariga  taqriz  yozar  ekan, 
quyidagicha  fikr  bildirgan  edi:  "Hikoyalar  dahshatli  taasurot  qoldiradi.  Bu  novellistlar 
tasvirlagan  voqelik  shu  darajada  jirkanch  bo‘lishi  mumkinmikan?  Ularda  hatto  tabiat  ham 
yig‘loqi, bir uyum axlatdek tasvirlangan".
69
  
Taniqli  fransuz  arabshunosi  Gaston  Vet  60-yillarning  o‘rtasidayoq  bunday  yozgan  edi: 
Ularda  «uzluksiz  isyon,  metafizik  bezovtalik  haqida  so‘z  boradi,  har  qanday  harakat,  intilish 
foydasizdek  ko‘rsatilishi  bu  sho‘rliklar  haqida  xuddi  doira  bo‘ylab  aylanib,  suv  chig‘irig‘ini 
harakatga  keltirayotgan,  ammo  o‘zi  atrofidagi  biror  narsani  ko‘rmayotgan  ko‘zi  bog‘langan 
tuyadek  tasavvur  uyg‘otadi...  Inqilobiy  harakatlarning  vahshiylarcha  bostirilishigina  iroqliklar 
yondashuvini oqlashi mumkin. Shu bois Iroq yozuvchilari "misli ko‘rilmagan qotilliklar" haqida 
yozadilar».
70
 
Inson  va  muhit  orasidagi  murosasizlikni  grotesk  usulida  tasvirlash  bilan bir  vaqtda  Iroq 
yozuvchilari boshqa adabiy usullardan, tagdor majozlardan ham foydalanganlar.  
Mamlakatda  adabiyot  muxlislarining  o‘qimishlilik  darajasi  o‘sib  borishi  bilan  ularga 
mo‘ljallangan  adabiyotning  intellektual  saviyasi  ham  ko‘tarilib  bordi.  Bundan  yigirma  yil 
muqaddam  badiiy  shaklning  bunday  nozik  uslublari  Iroq  o‘quvchilari  tomonidan  qabul 
qilinmagan  bo‘lur  edi.  Chalasavod  yoki  tajribasiz  o‘quvchilar  qisman  mumtoz  poeziyadan, 
qisman  esa  G‘arb  adabiyotidan  o‘zlashtirilgan  har  xil,  ba’zan  qarama-qarshi  ma’nolarda  talqin 
qilinadigan murakkab ramzlarni tushunmagan bo‘lar edilar.  
Yozuvchilar  Iroq  jamiyatidagi  turli  qatlam  va  guruhlar  taqdiri  haqidagi  o‘z  fikr-
mulohazalarini  ana  shu  ramziy  obrazlar  bilan  ifodalab  izxor  etardilar.  Ularning  qahramonlari 
duch  keladigan  ziddiyatli  holatlar  zamirida  yechimini  kutib  yotgan  ijtimoiy  va  siyosiy 
muammolar yashirinib yotardi.  
Bayonga  qadimiy  rivoyatlandan  lavhalar  kiritish,  ularni  real  voqelikka  nisbat  berish, 
ko‘plab  ramzlardan  foydalanish,  ko‘tarinki  romantizm  metodini  naturalizm  unsurlari  bilan 
chatishtirib qo‘llash qishloq qasoskorlari va jinoiy dramalar kuylovchisi sifatida nom chiqargan 
                                           
69
 Письмена на дереве. Б.12.  
70
 
Письмена на дереве. Иракский рассказ. М., 1983, Б.12
 

---

 
134 
Muhammad  Abdulmajid  (1943  y.tug‘.),  Faqh  as-Asadiy  (1939  y.tug‘.)  va  boshqalar  ijodiga 
xosdir.  
Abdurahmon Majid ar-Rubayi (1939 y.tug‘.) Iroq va umuman Sharq uchun yangi bo‘lgan 
tasvir  uslubidan  foydalandi.  U  bir  hikoyaning  o‘zida  qo‘rqmasdan  shafqatsiz  satira  va  nozik 
lirizm,  yuksak  poeziya  va  qo‘pol  fiziologizmni  chatib  ishlatdi.  Ar-Rubayi  o‘z  hikoyalarida 
hamma qabul qilgan adabiy me’yorlarga amal qilmas, tugun, portret chizgilarini tashlab o‘tardi. 
Bu "mayda-chuydalar" orqali u hikoya mazmunini insonlar dunyosida hukm surayotgan alg‘ov-
dalg‘ovliklarga  mos  ekanini  ta’kidlaydi.  Topqir  o‘quvchi  esa  ar-Rubayi  hikoyalaridagi  ichki 
yaxlitlikni osongina ilg‘ab oladi.  
Ar-Rubayining  "Qilich  va  kema"  novellasi  Alber  Kamyuning  "Quvg‘in  va  podsholik" 
(1957)  asariga  arabcha  o‘xshamadir.  Unda  "qilich"  "podsholik"ka  aylanadi  va  kemaga  tomon 
shoshayotgan quvg‘indining boshi uzra ko‘tariladi. Ar-Rubayining talqinicha, reaksion hukumat 
qilichi  qashshoqlik,  milliy  ayirmachilik,  fitna  va  xudbinlik  tufayli  parokandalikka  yo‘liqqan 
butun Iroq xalqini quvg‘indiga aylantirdi.  
Iroq  novellistlari  har  doim  o‘zlarini  ro‘y  berayotgan  voqealar,  Iroq  xalqi  taqdiri  uchun 
mas’ul  sezar,  o‘quvchilarni  o‘z  hayotlari  borasida  fikrlashga  majbur  qilishga  harakat  qilishar, 
buni  o‘zlarining  yozuvchilik  va  grajdanlik  vazifalari  deb  bilishar  edi.  Uzoq  muddat  davomida 
ular  ijodi  rivojlana  borib,  bayonning  sodda,  bir  chiziqli  uslubidan  rang-barang,  boy  badiiy 
vositalardan  foydalanish  darajasiga  ko‘tarildi.  Hayot  haqiqatini  tasvirlashda  turli-tuman  ifoda 
usullaridan foydalanish hozirgi zamon kishisi tasvirining jozibali bo‘lishiga olib keldi.  
Bu  yozuvchilarning  xizmati  ijodiy  o‘ziga  xoslik  va  milliy  xususiyatlarni  saqlashga 
bo‘lgan  intilishda  namoyon  bo‘ladi.  Ularning  bo‘hronli  davrlarda  chekilgan  umidsizlik  alami 
tufayli bo‘g‘ilgan badiiy asarlari insonlar qalbining eng nozik intilishlarini ijtimoiy tengsizlik va 
zulmni tugatish uchun kurashga yo‘naltirdi.