Yangi davr arab adabiyoti

MUHAMMAD MAHDI AL-JAVOHIRIY 
Taniqli jamoat arbobi, Jahon tinchlik kengashining a’zosi al-Javohiriyning butun hayoti 
xalq  kurashi  bilan bog‘liq. U bir necha bor hibsga olingan, 1955  yilda esa Suriyaga muhojirat 
etishga majbur bo‘lgan edi. Al-Javohiriy 1959 yilda Moskvaga kelib, yozuvchilarning 3 s’ezdida 
qatnashdi.  
Al-Javohiriy  asarlari  ikkinchi  jahon  urushidan  keyingina  nashr  etila  boshladi.  Ular 
orasida  "Sevastopol",  "Stalingrad"  nomli  sovet  xalqining  urushda  ko‘rsatgan  qahramonligini 
qutlashga bag‘ishlangan she’rlar ham bor. Bir qator she’rlarida u 1920 yildagi Iroq, 1925-1927 
yillardagi  Suriya  isyonlari  haqida  yozdi,  mehnatkashlarning,  ayniqsa,  dehqonlarning  ayanchli 
ahvolini tasvirladi, xalqni qarshilik ko‘rsatishga, feodallar zulmiga qarshi kurashga chaqirdi.  
Al-Javohiriy  Arab  sharqining  ulkan  shoiridir,  uning  she’rlari  Bag‘dod,  Damashq, 
Bayrutda  ko‘p  marta  bosmadan  chiqqan.  Shakl  jihatidan  al-Javohiriy  asarlari  an’anaviy. 
Ularning  tili  ham  aksar  hollarda  eski,  unda  an’anaviy  obrazlardan  keng  foydalanilgan.  Bu 
xislatlari tufayli uning she’rlari faqat yetarli tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘quvchilarga tushunarli 
bo‘lishi mumkin.  
Javohiriy  Iroq  xalqi  dushmanlariga  qarshi  jasorat  bilan  so‘z  ayta  oladigan  otashin 
kurashchi sifatida maydonga chiqdi.  
 
"Nimani kutamiz? Uyat emasmi,  
 
Tug‘ilgan yurtimizni -  
 
Har joyda tobe’ deb atasalar,  
 
Bizni esa qul desalar?!"  
Javohiriy zamondosh shoirlar orasida she’r tilining aniqligi, jarangdorligi, o‘zining nodir 
iste’dodi  bilan  alohida  ajralib  turadi.  I.Yu.Krachkovskiy  Javohiriyning  1949  yilda  Damashqda 
bosilib  chiqqan  devoni  bilan  tanishar  ekan,  "muallifning  tasvirlash  kuchi  va  poetik  iste’dodini 
aslo inkor qilib bo‘lmaydi", - deb uning ijodiga yuqori baho bergan edi.  
Shoir o‘z asarlarida Sharqdagi feodalizm mohiyatini ochib beradi, zamindorlar obrazini, 
arab  fallohlarining  og‘ir  mehnati  va  och-nahor  hayoti  manzaralarini  chizadi,  xalq  orasidan 
chiqqan iste’dodli insonlarning zoye’ bo‘lishi haqida yozadi.  
Javohiriy  o‘zining  buyuk  o‘rta  asr  arab  shoiri  Abul  Alo  al-Maariyning  1000  yilligiga 
bag‘ishlangan she’rida bunday yozgan edi:  
«Men bunday falsafadan hazar qilaman,  
Agar u birov mehnatga, boshqa birov rohatga yaratilgan desa".  
"Ertangi  kun  dunyosi"  dostoni  al-Javohiriyning  eng  yaxshi  asarlari  qatoriga  kiradi. 
Asarda  odamlarning  qul  bo‘lib  yashashlaridan  iztirob  chekkan  shoir  ularga  vujudlarida 
yashirinib yotgan buyuk qudrat mavjudligini eslatib qo‘yadi, xalqni qul bo‘lib ishlashdan bo‘yin 
tovlashga o‘z hayoti, baxtini qo‘lga olishga chaqiradi:  
La’natlangan tuzum!  
Jinoyatkor tuzum!  
Sen vayronlik va turg‘unlik keltirding.  
Sen daydilar va qashshoqlar to‘dasini yetishtirding.  
Yolg‘on to‘qiding, talonchilik tug‘dirding,  
Ortingdan faqirlar va ochlik ergashib yuradi.  
Soya kabi, ey manfur tuzum.  
Ey inson, senga aytaman!  
Kulbang qayoqda, vataning qaer?  
O‘zing qul bo‘lding, oilang boshpanasiz, och,  
Xonu amirlar koshonalarda.  
Sening hisobingdan maishat qiladi.  

---

 
124 
O inson, bilishni xohlaysanmi -  
Kim bo‘lishing mumkin edi, kim bo‘lasan,  
Fosid zodagonlar sening mehnating hisobiga yashaydi.  
Barcha narsani sening qo‘llaring yaratgan.   
Sen o‘z yurtingni boshqarishing mumkin edi,  
Unda munosib o‘rin egallashing mumkin edi.  
Qul bo‘lib xizmat qilma endi ularga,  
Uyalmay bronepoezdlar qurayotganlarga -  
Hamma yerda, har kun o‘lim sochish uchun,  
Harbiylar galasini jangga tashlash uchun -  
Birovlarning shaharlarini buzmoqqa.  
Devorlar qurishdan bosh tortgin endi,  
Temirni eritma, to‘plarni quyma.  
Xandaqlar qazima, unda o‘lmoqlik uchun.  
Ko‘nmagin toshlarni sayqallashga ham,  
Tanga zarb qilishga, yombi quyishga,  
O‘zingga qullik zanjirini yasashga ko‘nma.  
Javohiriyning eng mashhur asarlaridan biri "10 yildan keyin" she’ridir. She’r 1931 yilda, 
Iroq siyosiy va iqtisodiy tanglikka uchragan paytda yozilgan edi. She’rda Javohiriy yer va butun 
boyliklarni  o‘ziniki  qilib  olgan  feodallar  va  shayxlar  zulmidan  aziyat  chekib  yotgan  dehqonlar 
ahvolini  bayon  etadi.  Shoirning  fikricha,  boshqa  xalqlar  olg‘a  ketgan  va  rivojlanayotgan  bir 
vaqtda Iroq xalqi feodalizm sharoitida yashaydi:  
"Xalqlar tez odimlar bilan olg‘a ketmoqdalar,  
Biz esa ortga chekinayapmiz.  
Bir to‘da savodsiz ahmoqlar tufayli- 
Xalq feodalizm zulmidan azob chekmoqda.  
Hukumatdorlar halol odamlar qalbini jarohatladilar,   
Xalq ular tomonga intilar edi.  
Ular o‘rniga qaroqchilarni amalga tayinladilar,  
Bir to‘da sotqin, qallob, firibgarlarni.  
Hammasi bir go‘r, vagonga ortilgan bir yuk kabi. 
Keyin ulardan qamchi yasab jafokash yurtimizni savaladilar,  
Vatan og‘riqdan ingrab yubordi”.  
Shoir  noxush  manzaralarni  chizish  bilan  cheklanmaydi,  u  xalqni  davomli  kurashga 
chaqiradi,  gumashtalar  zulmidan  qutulishga  da’vat  etadi.  U  adiblar,  madaniyat  arboblarini  xalq 
ongini  uyg‘otishga,  qiyinchiliklardan  qo‘rqmaslikka,  dushmanlar  tahdididan  cho‘chimaslikka 
chaqiradi:  
Ey, mazlum dillar, qasos olingiz,  
Yomonlikka yomonlik bilan javob qaytaring!  
Yozuvchi va shoirni madadga chorlang,  
Dilingizni ularga ochib ko‘rsating.  
Vatanparvarlik tuyg‘usi-yu qalam nega kerak,  
Agar ular qo‘rqsalar, ikkilansalar?  
Nohaqlik va zulmni o‘tda yoqinglar,  
Javohiriy xalq birligi haqida gapiradi.  
Bu kuchlar birlashar yaqin zamonda,  
Hukmronlar to‘dasiga tahdid solar u.  
Eng botir bu millat qudrati jo‘sh urmoqda,  
U xalqni yerdan osmonga yuksaltiradi.  
She’r  qurolli  qo‘zg‘olonga  chaqiriq  bilan  nihoyasiga  yetadi,  unda  xalq  va  uning 
dushmanlari  orasidagi  ziddiyatni  qurol  bilan  hal  qilishga  da’vat  qilinadi.  Xalq  va  uning 
dushmanlari orasidagi ziddiyatni qon bilan hal qilgin, deydi shoir.  

---

 
125 
Iroq  shoirlari  eng  ezilgan  tabaqa  -  dehqonlar  ahvolini  tasvirlashga  ko‘p  e’tibor  bergani 
bejiz  emas.  Iroq  aholisining  mutloq  ko‘pchilik  qismini  dehqonlar  tashkil  etadi.  Dehqonlarning 
feodallarga,  haddan  og‘ir  soliqlarga  qarshi  30-yillarda  ko‘targan  qo‘zg‘olonlari  hukumat 
tomonidan  shafqatsizlarcha  bostirildi.  Yozuvchilarning  dehqonlar  mavzusiga  murojaat  qilishi 
ularning  oliy  darajadagi  grajdanlik  tuyg‘usiga  egaliklari,  dehqonlar  bilan  mustahkam  aloqada 
bo‘lganlarini  ko‘rsatadi.  Bu  mavzuda  yozilgan  aksar  she’rlar  masalani  qurolli  qo‘zg‘olon  yo‘li 
bilan yechishga da’vat qilishi bilan diqqatga sazovordir.  
Bahr al-Ulumning "Dehqonlar" she’rini bu mavzudagi eng yaxshi asar deyish mumkin.