|
Биринчи ќоида, бозор механизмини тартибга солишга давлат аралашмаслиги керак. Бу «Ћаммаси ¢з навбати билан б¢лгани маъќул» «Laisser faire» деган французча наќлда ¢з ифодасини топган. Унинг фикрича давлат тинчликни саќласа, меъёрида солиќлар белгиласа, адолатли суд ќилишни таъминласа б¢лгани, ќолганини бозорнинг ¢зи бажаради. А. Смит давлат харажатларини аниќ белгилаб беради:
— мамлакатнинг мудофааси, Џуќуќни Џимоя ќилиш, ижтимоий ишлар ва ижтимоий муассасалар (савдони ривожлантиришга, маорифга таъсир к¢рсатиш учун) харажатлари иќтисодиётни бошќариш харажатлари к¢рсатилмаган, демак, давлат иќтисодиётни тартибга солишда ќатнашмайди. У Џолда ким ёки нима бошќаради. Бу «к¢ринмас ќ¢л».
Иккинчи ќоида — «к¢ринмас ќ¢л» Џаќида. У бутун хусусий товар ишлаб чиќарувчилар ва хизмат к¢рсатувчиларни жамият манфаатига хизмат ќилишга ундайди. А. Смитнинг фикрича ¢з манфаати учун ќайƒурувчи тадбиркорни «к¢ринмас ќ¢л» умуман, унинг ниятига кирмаган маќсадга й¢налтириши мумкин. «К¢зга к¢ринмас ќ¢л» — бу бозор, ундаги талаб ва таклиф, раќобат. Улар асосида нарх ташкил топади. Ћар бир товар ишлаб чиќарувчи аниќ т¢ловга ќодир талабни ќондиришга интилар экан, бу билан жамиятнинг ялпи эЏтиёжини ќондиришдан манфаатдор б¢лади. У ишлаб чиќарган товарни сотиши керак. Шунинг учун фойда олиш маќсадида хоЏлайдими-хоЏламайдими истеъмолчи талабига мослашишга мажбур. Бунга давлат аралашувининг кераги й¢к.
Учинчи ќоида — бозорни ¢з-¢зини бошќариши т¢ƒрисида. Бу механизм товар ишлаб чиќарувчилар (товар таклифи) билан бозор талаби ¢ртасидаги т¢ƒри ва ќарама-ќарши иќтисодий алоќаларни мужассамлаштиради.
Маълумки, раќобат бозор иќтисодиётини Џаракатлантирувчи кучдир. Бозор иќтисодиёти шароитида иќтисодиёт ¢з-¢зини тартиблашнинг энг асосий воситаси Џам раќобатдир.
Бозор иќтисодиёти учун микроиќтисодий тартиблаш бирламчидир. Корхонада товарни сотилиши ёки сотилмаслигини олдиндан билмай ишлаш илгариги пайтда эди. Ћозир цивилизациялашган бозор иќтисодиётида корхона талабни ¢рганиб, аниќ маќсадни к¢злаб, харажатларни Џисоб-китоб ќилиб кейин ишлаб чиќаришни бошлайди.
Бозор талабига риоя ќилишнинг ¢зи микроиќтисодий миќёсда иќтисодиётни тартибга солади. Бозор механизми айирбошлаш орќали ишлаб чиќаришни истеъмол билан боƒлайди, Џамда уйƒунлаштиради.
Раќобатда синмаслик учун Џаракат ќилар экан, харажатларни пасайтириш й¢лларини ќидиради, илгари чиќарилган товарларни модификациялашга, янги товарлар яратишга Џаракат ќилади.
Ишлаб чиќарилган товарлар бозор талабини ќондира олмаса, мутлаќо янги товарлар ишлаб чиќаришга ¢тади.
Бозор корхона фаолиятини ¢згараётган талаб-эЏтиёж томонга буриш орќали иќтисодиётни тартибга солади.
Корхона товар ишлаб чиќариш, хизмат к¢рсатишни бозор талабига ќараб к¢пайтирар ёки аксинча ќисќартирар экан, бу ресурсларни самарали ишлатилишини таъминлайди. Бозор механизми маЏсулотни ќандай сарфлар билан ишлаб чиќариш зарурлигини Џам белгилайди. Бу Џам тартиблашнинг бир усулидир.
Бозор иќтисодий ресурсларни тежаш й¢лларини ќидириб топишга ундайди. Ћар бир тадбиркор харидорларни эЏтиёжига мувофиќ ишлаб чиќаришга тааллуќли нима, ќандай, ќанча ва ким учун муаммоларни ¢зи ечади. Нарх бозорда стихияли тарзда ¢рнатилади.
Бозордан ишлаб чиќаришга доимий юбориладиган нарх-сигнал, бу ахборот-сигнал б¢либ, унинг асосида бозордаги нархлар, талаб ва таклиф нисбатига ќараб тадбиркорлар ¢з ишлаб чиќариш фаолиятларига ¢згаришлар киритишади, харидоргир товарлар ишлаб чиќаришга Џаракат ќиладилар.
Лекин бу асарда А. Смит муЏим: мамлакат миќёсида талаб Џажми билан таклиф Џажми мослиги ќандай таъминланади, деган саволга жавоб бермаган. Бу муаммони Ж. Б. Сэй ечишга Џаракат ќилган. У бозор ќонунини таърифлаб, товарни товарга айирбошлаш бозорда талаб билан таклиф мувозанатини ¢рнатади дейди. Унинг фикрича таклиф ¢з талабини вужудга келтиради. Аммо Сэй ќонуни бартер (мавозе) савдосига, яъни товарни товарга айирбошлашга тааллуќли. Товар пул-товар тарзида айирбошланса, к¢пинча автоматик тарзда таклиф Џажми билан талаб Џажми ¢ртасида мувозанат ¢рнатилмайди.
Иќтисодий фаолият бозор механизми орќали тартибланиши, асосан микроиќтисодий миќёсда юз беради.
Бу жараён иќтисодиётни бирламчи б¢ƒини б¢лган корхона ва фирмалардан бошланади. Улар фаолияти бир-бири билан бозор орќали чамбарчас боƒланган, Џамма алоќалар бозор орќали ¢рнатилади, бозор талаби орќали мослашади.
Иќтисодиётда турли-туман мулкчиликка асосланган х¢жалик субъектлари бир-бири билан боƒлиќ, шу билан бирга улар Џар бири ¢з манфаатидан келиб чиќиб, бир-бири билан раќобатлашадилар.
Бозор корхона олдига маЏсулотларини истеъмолчиларга ¢з ваќтида етказиб бериш учун ќаттиќ талаб ќ¢яди. Агар белгиланган шартнома бузилса, у ишончсиз б¢либ ќолади, обр¢сини й¢ќотади.
Товарни истеъмолчига етказиш учун бошќа фирмаларни жалб этади, унда ќатнашувчилар фаолияти бир-бирига уйƒунлаштирилади.
Индивидуал талаб-эЏтиёжлар ¢заро туташиб, ялпи талабни Џосил этса, индивидуал ишлаб чиќаришлар Џам биргаликда ижтимоий ишлаб чиќариш — ялпи таклифни вужудга келтиради. ¤з навбатида микроиќтисодий тартиблаш уйƒунлашиб макроиќтисодий даражага к¢тарилади. Лекин бозор механизми иќтисодиётни макроиќтисодий даражада т¢ла тартибга сола олмайди, турли корхона, фирмалар фаолиятини т¢ла мувофиќлаштира олмайди. Натижада ваќт-ваќти билан иќтисодий тангликлар б¢либ туради.
Бозор механизми т¢ла тартиблашни таъминлай олмаганлиги сабабли, иќтисодиётга давлат аралашади, тартиблашнинг давлат механизми ишга тушади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
