Xvi б о б. Бозор иќтисодиётини тартиблаш. Давлатнинг иќтисодий роли 1-§. Иќтисодиётни тартиблаш зарурлиги

3. Оралиќ ёки истеъмол юки ортиб борувчи неъматлар. Уларга юќорида кўрсатилган иккала хусусият кўзга ташланмайдиган ёки маълум даражадан сўнг улардан бири ўз мавќеини йўќотиши мумкин бўлган неъматлар киради. Бундай товар ва хизматлар маълум истеъмолчидан кейин, ундан фойдаланувчи-истеъмолчилар учун меъёрий нафлиликни пасайишига олиб келади. Бунда Џар бир ќўшимча истеъмолчи учун меъёрий Џаражатлар нолдан катта бўлади.
Одатда классик мисол тариќасида йўл кўрсатилади. Йўлдан фойдаланувчи ќўшимча истеъмолчилар маълум даражага етгач, транспорт воситалари шунча кўпайиб кетадики, йўл тиќилиич бўлиб тезликни пасайтиришга мажбур бўлишади. ЧорраЏада тирбанд бўлиб, ўтиш узоќ ваќт талаб ќилади, йўл хавфли бўлиб ќолади. Бундай йўлнинг маълум бир ќисмига, айтайлик, кўприкка Џаќ тўлаш белгиланади. Бунда кўприк, йўлнинг соф ижтимоий товарларга хос истисно ќилиш хусусияти бузилади.
4. Аралаш ижтимоий неъматлар. Бундай неъматлар раќобатлилиги паст, лекин юќори даражада истисно ќилиш мумкин. Шунинг учун уларга баЏо белгилаш осон. Буларга мисол ќилиб ахборот олиш, соƒлиќни саќлаш, таълим кабиларни киритиш мумкин. Бундай хизматлардан фойдаланиш учун алоЏида субъектларга тўлов жорий ќилиш мумкин.
Ижтимоий неъматларни ишлаб чиќариш, ижтимоий соЏа Џаражатлари одатда тўла ёки ќисман давлат бюджети томонидан молиялаштирилади,
Айнан давлат бюджети Џаражатлари мамлакатнинг ўз олдига ќўйган маќсадига мувофиќ равишда соф ижтимоий неъматлар, аралаш, оралиќ, истеъмол юки ортиб борувчи неъматлар билан жамият аъзоларини наќадар таъминланишини давлат ўз зиммасига олганини кўрсатади.
Мамлакатимизда Џам соф ижтимоий товарлар: мудофаа, фуќаролар хавфсизлигини таъминлаш, тартибни саќлаш, бошќариш кабилар тўла бюджет харажатлари билан ќопланади.
Давлат бюджети харажатларида аралаш ижтимоий неъматлар алоЏида ўрин тутади. Ћозирги пайтда деярли барча мамлакатларнинг бюджетининг асосий ќисмини ана шу неъматларга ќилинган харажатлар ташкил ќилади.
Республикамизда шу билан бирга аралаш ижтимоий неъматлардан бахра олишнинг бозор усулидан фойдаланиш Џам муваффаќиятли ќўлланилмоќда. Чунончи контракт асосида олий ўќув юртларида билим олиш, пуллик медицина хизматларидан фойдаланиш, клубларга аъзо бўлиб бассейн, стадион, теннис кортлари ва бошќа спорт иншоотларидан фойдаланиш, мактабгача тарбия муассасалари хизматларидан фойдаланиш ва бошќаларни мисол келтириш мумкин. Лекин уларни бир-бирини тўлдиришини самарали даражасини, ижтимоий неъматларнинг самарали хажмини аниќлаш Џозирги пайтнинг муЏим муаммоси бўлиб, жамият аъзоларининг фаровонлиги, барќарор иќтисодий ўсишни таъминланиши кўп жиЏатдан уни ќандай Џал ќилинишига боƒлиќ.
Шунинг учун Џам келгусида республикамиз иќтисодчилари ана шу масалаларни ечишга диќќатларини ќаратишлари лозим. Бўлƒуси иќтисодчи талабаларимизга иќтисодиёт назарияси, макроиќтисодиёт, молия, солиќ каби фанларни ўрганаётганларида ижтимоий неъматлар, уларнинг ўрни, роли, келажакдаги тенденцияларига алоЏида диќќат ќаратишларига аЏамият бериш лозим.