Xvi б о б. Бозор иќтисодиётини тартиблаш. Давлатнинг иќтисодий роли 1-§. Иќтисодиётни тартиблаш зарурлиги

3-§. Ижтимоий товарлар ва уларни ишлаб чиќаришда давлатнинг роли.

Давлатнинг функцияларидан бири аЏолининг ижтимоий эЏтиёжларини ќондиришдир. Бозор механизми орќали Џамма эЏтиёжларни ќондириб б¢лмайди. Шундай эЏтиёжлар борки, уларни пул билан ифодалаб, талабга айлантириб б¢лмайди. Бу шундай товар ва хизматларни ташкил этадики, уни истеъмол этишда бутун жамият аъзолари ќатнашади. Бу мудофаа, ижтимоий тартибни саќлаш, давлатни бошќариш, атроф-муЏитни муЏофаза ќилиш, ягона энергетика тизими, транспорт, космонавтика ва Џоказолар.

Буларни жаЏон иќтисодий фанида ижтимоий товарлар ва хизматлар деб аталади. Ќандай неъматларни ишлаб чиќаришни давлат зиммасига берилиши керак? деган савол туƒилади.
Ишлаб чиќариладиган неъматларни бутун дунёда муЏим, Џал ќилувчи мезонлар: истеъмолдаги раќобатлилиги ва истеъмолдан истисно ќилиш мумкинлигига кўра турли гуруЏларга ажратилади.
Неъматларнинг истеъмолдаги раќобатлиги деганда бу неъматни бир иќтисодий субъект томонидан истеъмол ќилиниши, наф олиши бошќалар томонидан уни истеъмол ќилинишига, наф кўришига йўл ќўймаслиги тушунилади.
Неъматни истеъмолдан истисно ќилиш имкони хусусияти эса ундан бир иќтисодий субъектни фойдаланиш Џуќуќи бир ваќтнинг ўзида бошќа субъектларнинг истеъмол ќилишига тўсќинлик ќилиш имкони ќай даражада эканлигини ифодалайди.
Раќобат ќила олиши ва истеъмолдан истисно ќилиш имконига кўра иќтисодий неъматлар 4 гуруЏга ажратилади:
1. Соф хусусий неъматлар. Буларга бир ваќтнинг ўзида Џам раќобат ќила олиш, Џам истисно ќилишда юќори имконга эга товар ва хизматлар киради. Шунинг учун уларни ишлаб чиќариш бозор секторида амалга оширилади ва максимал тарзда савдода бўлади. Соф хусусий неъматларни Џар бирини ишлаб чиќариш ва истеъмолчига шундай сотиш мумкинки, уларни фаќат сотиб олгангина истеъмол ќилади, наф кўради. Бунда бозор баЏоси асосий рол ўйнайди, у пул билан ўлчанади. Булар ниЏоятда кўп миќдор ва ассортиментдаги товар ва хизматларни ўз ичига олади. Озиќ-овќат, кийим-кечак ва Џоказолар.
2. Соф ижтимоий неъматлар. Булар Џамма иќтисодий субъектларни биргаликда истеъмол ќилиши билан характерланади. Шунинг учун улар Џар бир киши учун алоЏида пулда баЏоланмайди. Масалан миллий хавфсизликни таъминлаш, ижтимоий тартибни саќлаш, об-Џавони кузатиш асосида маълумот бериш ва бошќа шу кабилар.
Улар икки хусусиятга эга.
а) истеъмолда раќобатли эмас, яъни хар бир ќўшимча субъект истеъмол ќилиши билан бошќалар учун камайиб ќолмайди.
Улардан ќўшимча истеъмолчи фойдаланиши учун Џуќуќ берилиши, ёки ќўшимча истеъмолчининг ќўшилиши учун ќилинган меъёрий харажатлар нолга тенг, сабаби бу «ќўшилган» истеъмолчи Џисобига Џеч ким ютќазмайди. Масалан, кечаси ёритилаётган кўчадан ўтган йўловчиларга ќараб Џаражатларни кўпайтириб ёки озайтирилмайди. 1000 та йўловчи ўтса Џам 100 та йўловчи ўтса Џам ўша харажат.
б) соф ижтимоий товар ва хизматларни истеъмолдан истисно ќилиб бўлмайди. Бундай неъматларни истеъмол ќилиш учун тўлашни хохламаганларни истеъмолдан маЏрум ќилиб бўлмайди. Демак бундай неъматни баЏолаб бўлмайди.
Бу муаммони иќтисодиётда «транспортдаги ќуён» (билет олмаган йўловчи) феномени» муаммоси деб аталади. Яъни тўламаган «ќуённи» ќидириб тоииш жуда мушкул, катта харажат талаб ќилади. Ундан кўра Џамма учун бир хил ќоида ќабул ќилиш осонроќ. Бундай неъматларни ишлаб чиќариш учун хусусий секторда раƒбат йўќ. Лекин бундай товар ва хизматлар жамият аъзолари учун зарур. Шунинг учун Џам уларни ишлаб чиќаришни давлат ўз зиммасига олади.