Xoshimov, S. Saidaxmedov elektr yuritma

3.5-rasm.
BO‘-D tizimida reverslashning prinsipial sxemasi: 
a -
dvigatel qo‘zg‘atish chulg‘amini teskari ulash bilan;
b
- dvigatel yakorini teskari ulash bilan; 
d
- ikkita komplekt o'zgartgichdan foydalanish bilan.
Ikkinchi usul reverslash vaqtini 0,1 s gacha kamaytiradi, lekin 
«Oldga» (Old) va «Orqaga» (Orq) yurish kontaktorlaridan birini 
o ‘chirib ikkinchisini yoqish murakkablashadi. Masalan, «Oldga»

---

aylanishidan oldin a burchagi ko'paytiriladi, shundan so‘ng esa 
E > Ed
boMgan rejim olinadi.
Ventillar bir tomonga o ‘tkazish qobiliyatiga ega, shuning 
uchun to‘g‘rilangan tok 
Id
nolgacha tushadi. Shundan so‘ng rost­
lash burchagini 
a > 90°
dan oshira borib, o ‘zgartgich invertor reji­
mida ishlashga tayyorlanadi. 
Ede
» 
E
bo‘lganda «ortga» kon-tak- 
torlari ulanadi. Demak, tokni katta sakrashisiz dvigatelni reku- 
perativ tormozlash amalga oshiriladi. (3.8- rasmdagi I kvadrantga 
qarang). a burchakni kamaytirib yuritma dvigatel rejimiga o ‘tadi.
Revers paytida maksimal tezkorlikni talab qiladigan yurit­
malar uchun hamda yakor aylanishi yo‘nalishi o‘zgarmas bo‘l- 
ganda dvigatel va tormozlash rejimini amalga oshirish kerak 
bo‘lganda uchinchi usul qo‘llaniladi. Bu holda ikkita komplekt 
o‘zgartgichni qo‘llash ularning ikkala tomonga o‘tkazish imkonini 
beradi.
Savol va topshiriqlar
I
.
0
‘zgarmas tok dvigateliga berilayotgan kuchlanish qiy- 
matini o‘zgartirish yo‘llarini tushuntirib bering.
2. G-D tizimida tezlik tenglamasi qanday ko‘rinishga ega?
3. G-D tizimida generator va dvigateli magnit oqimini o ‘z- 
gartirgan holatidagi mexanik tavsiflar qanday ko‘rinishga ega 
bo‘ladi?
4. G-D tizimida momentni o‘zgarmas holda saqlab tezlikni 
rostlash uchun nimani o‘zgartirish kerak?
5. P = const holda dvigatel tezligini qanday qilib rostlash 
mumkin?
6
. G-D tizimida qanday asosiy tormozlash usuli qo‘llaniladi?
7. G-D tizimining afzalliklari va kamchiligini ko‘rsating.
8
. Boshqariluvchi to‘g‘rilagich-dvigatel tizimining afzallik­
lari nimalardan iborat?
9. BO‘-D tizimida mexanik tavsiflar qanday ko‘rinishda bo‘-
ladi?
10. BO‘-D tizimi uzlukli tok zonasi qanday hisoblanadi va bu 
zona nimalarga bog‘liq?
II. Uzlukli tok rejimida chegara toki qanday hisoblanadi?

---

IV 
bob. 0 ‘ZGARUVCHAN TO K
DVIGATELLARI VA YURITMALARINING 
MEXANIK TAVSIFLARI
4.1. UMUMIY HOLATLAR
0
‘zgaruvchan tok elektr yuritmalari sanoatda, transportda, 
qurilish industriyasida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida 
keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. 
0
‘zgaruvchan tok mashinasining 
keng tarqalishiga sabab FIK va ishonchliligining yuqoriligi, yurit- 
malaming aksariyati tarmoqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanganligi va 
shu bois, boshqarishning soddaliligi, elektr mashinaning arzon- 
ligi, ularga xizmat ko‘rsatish va ulardan foydalanishga bo‘lgan 
talablaming oddiyligidadir.
Foydalanilayotgan dvigatel turiga qarab, nafaqat 
0
‘zgaruv- 
chan va o‘zgarmas tok yuritmalari, balki yuritmalami assinxron, 
sinxron va odimlovchi kabi boshqa ko‘rinishlarini ham ta’kidlash 
mumkin. Assinxron dvigatel atamasi o ‘miga assinxron yuritma 
ata-masini qo‘llab, biz bu turdagi dvigatellaming nafaqat biror-bir 
xususiyatlarini, balki elektrlashtirilgan agregatning ravon ishga 
tushirilishi, bosh statik momentini ta’minlashni ko‘zda tutamiz.
Assinxron va sinxron mashinalar asosida qurilgan an’anaviy 
yuritmalar bilan bir qatorda so‘nggi yillarda universal va odim­
lovchi dvigatelli, ikki yoqlama ta’minlanuvchi o‘zgaruvchan tok 
yuritmalari qo‘llanilmoqda.
4.2. ASSINXRON DVIGATELNING M ATEM ATIK 
M ODELI
Assinxron dvigatel (AD)ning matematik modelini ekvivalent 
almashtirish sxemasi yoki Park-Gorev differensial tenglamalari 
tizimi ko‘rinishida tasvirlash qabul qilingan. Odatda, ekvivalent 
sxemalardan mashinaning o‘rnatilgan tavsiflarini o‘rganish uchun,

---

Park-Gorev tenglamasidan esa elektr dinamik jarayonlarni tadqiq 
etish uchun foydalaniladi.
Ekvivalent almashtirish sxemasini qurishda, ishlayotgan ma­
shina stator va rotor chulg‘amlarini yulduz usulida ulangan holda 
bitta fazasidagi hodisalar ko‘rib chiqiladi. Rotor va stator chul- 
g ‘amlari orasidagi elektromagnit bog‘lanish rotor chulg‘amida 
EYK 
E?s
orqali induksiyalanayotgan o‘zaro induksiya oqimi 
Ф
bilan amalga oshiriladi. Birlamchi zanjirning induktiv qarshiligi 
Xi
statorning sochilish oqimi Ф/s dan yuzaga keladi, rotoming 
induktiv qarshiligi 
X2S
esa - sochilish oqimi <£>?s hisobiga yuzaga 
keladi. Rotordagi tok chastotasi statordagi tok chastotasi 
f i
bilan 
f i =fis
ko‘rinishida bog‘langan. Statorning Г/ va rotoming qarshi- 
liklari 
r
2
aktiv mashinaning konstruktiv jihatlari bilan aniqlanadi. 
U holda, rotor toki
I 2= E2S
/
Jri+ix^s)2,
(4.1)
yoki
h =E
2
/^ ( r
2
S~l)2+ x j,
(4.2)
bu yerda: 
E
2
 -
rotor EYK, 
S
- sirpanish.
(4.2) ifodaga ko‘ra dvigatel rotori qo‘zg‘almas bo‘lib qoladi, 
rotor zanjiridagi aktiv qarshilik esa qo‘shimcha qarshilik hisobiga 
o‘zgaradi, bu qarshilik
rqo-sh = r2/ s - r
2
= 
r
2
'(\-S)/S
(4.3)
ga teng.
Bu yerda assinxron mashina fazasining ikkilamchi zanjir pa- 
rametrlarini birlamchiga keltirilgan almashtirish sxemasi 4.1- 
rasmda keltirilgan. Bu yerda 
xfl
va 
-
magnitlovchi kontur qar- 
shiligining induktiv va aktiv tashkil etuvchilari va 
- mashina 
po‘latining magnitlovchi toki.
Bu sxemaning kamchiligi stator toki 7/, stator zanjiriga kel­
tirilgan rotor toki 
I
2
va magnitlovchi / ц toklarining rotor sirpa- 
nishiga bog‘liqligidadir.
Assinxron dvigatel fazasining almashtirish sxemasini olishda 
quyidagi joizliklarga yo‘l qo‘yiladi:

---

Birlamchi va ikkilamchi zanjir parametrlari (f*! va 
rl2)
o ‘zgarmas hisoblanadi, ya’ni ular mashina yuklamasiga (isishga) 
bo g iiq emas, bundan tashqari 
r
l2
chastotaga va rotordagi siqib 
chiqarish tokiga bog‘liq emas, to‘yinish esa 
Xj
va 
x
!2
larga ta’sir 
etmaydi.
r 1 
X1 
X2
r 2
4.1-rasm.
Assinxron mashina parametrlarini ikkilamchi zanjirdan
(rotordan) birlamchi zanjirga (statorga) keltirilgan holatdagi bitta 
fazaning ekvivalent sxemasi.
2. Magnitlovchi tokdan statorda hosil bo‘ladigan kuchlanish 
tushishi hisobga olinmaydi.
3. Magnitlovchi kontur o‘tkazuvchanligi doimiy deb qabul 
qilinadi. Shuning uchun yuklamadan qat’iy nazar 
I
2
toki qo‘yilgan 
kuchlanishga chiziqli bo g iiq b o iib qoladi.
4. Mashinadagi ishqalanish hisobiga va po‘latda hosil bo‘la- 
digan qo‘shimcha isroflar hisobga olinmaydi.
5. Yuqori garmonikali magnit yurituvchi kuchlar va dvigatel 
tokining o‘zaro ta’siri natijasida hosil boiadigan titratuvchi va 
so‘ndiruvchi parazit momentlar e’tiborga olinmaydi.
Qabul qilingan joizliklami hisobga olgan holda rotoming sta­
torga keltirilgan toki:
t3=u. I ^ + r l l sf+ i^ + x ^ f,
(4
4
)
bu yerda: 
Ut -
faza kuchlanishi.

---

Shunday qilib, 
S - 0
bo‘lganda 
ning qiymati nolga teng 
bo‘lib qoladi va mashina tarmoqdan magnitlovchi tok /jj. ni 
iste’mol qiladi. Dvigatel o‘qidagi yuklama hisobiga sirpanish 
S
ortishi bilan 
f
2
toki ham ortadi va 
S =
1
bo‘lganda 
f li
ning qiy­
mati qisqa tutashuv tokiga teng bo‘ladi. Bu tokni ishga tushirish 
toki deyiladi:
/зи 
/-4
54
4.3. ASSINXRON DVIGATEL MEXANIK 
TAVSIFINING TENGLAMASI
Amalda yuqoridagi almashtirish sxemasini qurishda qabul qi- 
lingan joizliklar mashinaning magnitlanish tavsifini chiziqlash- 
tiradi. Bu esa o‘z navbatida yuklama toklarining yuqori qiymat- 
larida mexanik tavsifni hisoblashda sezilarli xatolik kiritadi.
Dvigatelga tarmoqdan berilayotgan elektr quvvati magnitlov­
chi konturdagi 
P^,
stator misidagi (chulg‘am simi) 
isroflami 
o ‘mini to‘ldiradi, qolgani esa elektromagnit quvvatga aylanadi. 
Shunday qilib,
PrPm+PKi+ P= 
Щ [Г1{гх+