Xomashyo materiallari va ularni boyitish 1 1–mavzu: kimyo sanoatining xomashyo bazasi. Xomashyolarni klassifikatsiyalash

 
2. Xomashyolarni klassifikatsiyalash.
Ishlab 
chiqarishda 
kimyoviy 
mahsulotlar: 
boshlangʻich 
moddalar 
(xomashyolar), oraliq mahsulotlar (yarim mahsulotlar) va tayyor mahsulotlarga 
boʻlinadi. 
Boshlangʻich xomashyoni kimyoviy qayta ishlashning yarim mahsulotlari oʻz 
navbatida boshqa moddalar olish uchun xomashyo vazifasini oʻtaydi. Yarim 
mahsulotlar bir korxonaning mahsuloti va ikkinchi korxonaning xomashyosi boʻlishi 
ham mumkin. Masalan, rangli metallurgiya korxonasida mahsulot sifatida ishlab 

---

XOMASHYO MATERIALLARI VA ULARNI BOYITISH 
3 
chiqarilgan sulfat kislota mineral oʻgʻitlar, xususan, fosforli oʻgʻitlar sanoatining 
xomashyosi vazifasini oʻtaydi. 
Kimyo-texnologiya jarayonlarida asosan davriy jadvaldagi atigi 60 element 
ishlatiladi, bunda ular ishlab chiqarishda bir necha kilogrammdan to bir necha oʻn 
million tonnagacha ishtirok etishi mumkin. 
Kimyo sanoatining xomashyosi turli belgilarga koʻra klassifikatsiyalarga 
boʻlinadi: kelib chiqishiga koʻra – 
tabiiy
(minerallar, oʻsimliklar va hayvonlar) va 
sun’iy
(koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va xokazo); agregat holatiga koʻra – 
qattiq
(minerallar, rudalar, koʻmir, yogʻoch); 
suyuq
(suv, neft, tuz eritmalari) hamda 
gazsimon
(havo va gazlar); kimyoviy tarkibiga koʻra – 
organik
va 
noorganik
, 
ishlatilishiga koʻra 
ozuqali
va 
texnikaviy
turlarga boʻlinadi. 
3. Mineral xomashyolar.
Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalarga mineral xomashyolar 
deyiladi. Bunday minerallar yer yuzida 2500 dan ortiq boʻlib, bular yer sharining turli 
qismlarida turlicha miqdorda boʻladi. Oʻzbekistonning yer maydoni turli 
xomashyolarga juda boy oʻlkadir. 
V.I.Vernadskiy, N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral 
boyliklarini qidirib topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib berdi. 
Xalq xoʻjaligida ishlatiladigan minerallar uch turga boʻlinadi: 
-
rudali; 
-
rudasiz; 
-
yonuvchi mineral xomashyolar. 
Bu minerallarning koʻpchiligi qattiq holatdadir. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft 
hamda tuz eritmalari, gaz holidagisiga esa tabiiy gaz kiradi. 
Rudali mineral xomashyolar
foydali jinslar boʻlib, metallar olish uchun asosiy 
manbadir. Nodir metallardan (Au, Pt, Mo …) boshqa qora va rangli metallar bu 
rudalar tarkibida oksid (Me
n
O
m
) yoki sulfid (Me
n
S
m
) holida uchraydi. Koʻpincha 
rudali xomashyolaroʻz tarkibida bir nechta metall: qoʻrgʻoshin, rux, mis sulfidlari, 
kalsiy birikmalari, kumush, oltin va boshqa metallar aralashmasi boʻlishi mumkin. 
Bunday rudalar polimetall (koʻp metalli) yoki kompleks rudalar deyiladi. Bu 
polimetall rudada qaysi metall koʻproq boʻlsa, ruda shu metall nomi bilan ataladi. 
Lekin har qanday polimetall ruda tarkibida hamma vaqt temir sulfid (FeS) va temir 
kolchedani (FeS
2
) boʻladi. Rudalar, asosan, metallurgiya sanoatining xomashyosi 
hisoblanib, ulardan turli xil metallar olinadi. Ba’zi vaqtlarda ayrim metalli rudalar 
kimyo sanoatida ham ishlatiladi. Masalan: Fe
2
O
3
va Pb
2
O
4
, TiO
2
lar boʻyoq olishda 
ishlatiladi. 
Ba’zi rudali xomashyolarning tavsifi 1.1– va 1.2 – jadvallarda keltirilgan. 

---