Xomashyo materiallari va ularni boyitish 1 1–mavzu: kimyo sanoatining xomashyo bazasi. Xomashyolarni klassifikatsiyalash

XOMASHYO MATERIALLARI VA ULARNI BOYITISH 
6 
4. Oʻsimlik va hayvonot xomashyolari.
Oʻsimlik va hayvonot xomashyolariga yogʻoch, zigʻir, kanop, yogʻlar, oʻsimlik 
moylari, hayvon terilari va shunga oʻxshashlar kiradi. Bular xalq xoʻjaligida 
ishlatilishiga koʻra ozuqali va texnikaviy xomashyolarga boʻlinadi. Ozuqali 
xomashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikmalar – oʻrmonchilik, baliqchilik va 
qishloq xoʻjalik mahsulotlari (kartoshka, qand, lavlagi, sut, donlar, oʻsimlik, baliq va 
hayvon yogʻlari va xokazolar) kiradi. 
Oʻsimlik va hayvonotlarning texnikaviy xomashyolariga xalq xoʻjaligining 
yuqorida koʻrsatilgan tarmoqlarining oziq uchun yaramaydigan mahsulotlari kiradi. 
Bunday mahsulotlarni mexanikaviy va kimyoviy qayta ishlab, turmushda va sanoatda 
ishlatiladigan xomashyolar – paxta, yogʻoch, yogʻoch smolalari, poxol, zigʻir, kanop, 
hayvonlaro terisi va juni, ba’zi bir oʻsimlik va hayvon yogʻlari, hayvon suyaklari va 
xokazolar olinadi. 
Oʻsimlik va hayvonot xomashyolarini «ozuqali» va «texnikaviy» turlarga 
ajratish birinchi xilidan oziq-ovqatlar va ikkinchisidan faqat texnika mahsulotlari 
olinadi, degan gap emas. Sanoatda birinchi xil xomashyolar texnikaviy mahsulotlar va 
aksincha, ikkinchi xil xomashyolardan ozuqali xomashyolar olish keng miqyosda 
uchrab turadi. Lekin hozirgi paytda, iloji boricha, birinchi xil xomashyolarni texnika 
maqsadlari uchun ishlatmaslikka harakat qilinadi va bu masala kimyo sanoatini 
rivojlanishidagi asosiy masalalardan hisoblanadi. 
Paxta, kanop va shu kabi oʻsimlik tolalari toʻqimachilik sanoatida ishlatiladi. 
Oʻsimlik xomashyolaridan kraxmal, alkaloidlar, dorivor moddalar, antibiotiklar, 
vitaminlar, boʻyoqlar olinadi. 
Hayvonot xomashyosi hisoblangan jun va moʻyna yengil sanoatda, hayvon 
suyaklari yelimlar, suyak uni olishda; goʻsht sanoati chiqindilari albuminlar, zardoblar 
olishda; hayvon yogʻlari turli xil moylar, glitserinlar olishda keng qoʻllaniladi. 
Qishloq xoʻjalik chiqindilaridan ham kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Har 
yili qayta tiklanadigan bu xomashyolar – makkajoʻxori poyasi, paxta sheluxasi, paxta 
momigʻi, kungaboqar, arpa va suli kepagi yaratiladi. 
Bunday xomashyo turlarini kimyoviy qayta ishlab turli mahsulotlar olish 
mumkin, ularning manbalari koʻpligi, amaliy jihatdan bitmas-tuganmas zaxiraga 
egaligi ular asosida koʻpgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil etishga imkon beradi. 
Respublikamizdagi Olmaliq «Ammofos» ishlab chiqarish birlashmasi va 
Samarqand kimyo zavodining ammofos hamda Qoʻqon superfosfat zavodining 
superfosfat ishlab chiqarish quvvatlari hozirgi paytda yangi xomashyo – Qizilqum 
fosforitlari asosida ishlamoqda. Keyingi yillarda yangi ishga tushirilgan Shoʻrtan-gaz 
kimyo majmuasida ishlab chiqarilayotgan polietilen polimer materiallariga boʻlgan 
ehtiyojni qondirishda muhim oʻrin tutadi. 

---