Xomashyo materiallari va ularni boyitish 1 1–mavzu: kimyo sanoatining xomashyo bazasi. Xomashyolarni klassifikatsiyalash

XOMASHYO MATERIALLARI VA ULARNI BOYITISH 
7 
Bundan koʻrinadiki, Oʻzbekiston Respublikasi samarali issiqlik-energetika va 
xomashyo resurslariga eng boy mamlakatlardan biri hisoblanadi. 
Umuman texnikaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan-yangi 
materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini qidirib topish masalasini 
qoʻyadi, bu masala asosan quyidagi yoʻllar bilan amalga oshiriladi: 
-
iloji boricha arzon xomashyolarni qidirib topish va ishlatish (masalan, gaz va 
neft); 
-
xomashyodan kompleks foydalanish (chiqindisiz texnologiyalarni yaratish); 
-
konsentrlangan xomashyo va materiallar ishlatish; 
-
juda toza mahsulotlar ishlatish; 
-
texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan oziqli xomashyolarni oziqsiz 
xomashyo bilan almashtirish; 
-
iloji boricha mahalliy xomashyolardan foydalanish. 
Bu muammolarni ijobiy hal etish orqaligina sanoatda yuqori darajadagi 
iqtisodiy va ekologik samaraga erishish mumkindir. 
5. Ikkilamchi material resurslari.
Kimyoviy xomashyolarning muhim manbalaridan biri bu ikkilamchi material 
resurslaridir. Ularga ishlab chiqarish chiqindilari, iste’mol chiqitlari va qoʻshimcha 
mahsulotlar kiradi. 
Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida hosil boʻladigan xomashyo, materiallar va 
yarim mahsulotlar qoldiqlari 
ishlab chiqarish chiqindilari
deb atalib, ular oʻzining 
sifatini toʻla yoki qisman yoʻqotgan boʻladi va standart (texnik shart) talablariga javob 
bermaydi. Kimyo va neftni qayta ishlash sanoatlari korxonalarining chiqindilari 
xossasi va tarkibiga koʻra uchta asosiy guruxga ajratiladi: 
-
boshlangʻich xomashyoga oʻxshash; 
-
maqsadli mahsulot; 
-
boshqa ishlab chiqarish yoki tarmoq xomashyosi. 
Iqtisodiy jihatdan qayta tiklanishi maqsadga muvofiq boʻlmagan iste’moldagi 
eskirgan turli xil buyum va moddalar 
iste’mol chiqitlari
deb ataladi. Masalan, ularga 
ishlab boʻlgan va yaroqsiz mashinalar, shisha, rezina va plastmassadan yasalgan 
ishlab chiqarish buyumlari, ishlatilgan reaktivlar, katalizatorlar va x.o. lar kiradi. 
Xomashyoni qayta ishlash jarayonida ishlab chiqarishning asosiy mahsuloti 
bilan bir paytda, ammo ishlab chiqarish jarayoning maqsadi boʻlmagan 
qoʻshimcha 
mahsulotlar
ham hosil boʻladi. Lekin qoʻshimcha mahsulotlar, odatda, tayyor 
mahsulot sifatida ham foydalanilishi mumkin. Ular koʻp hollarda DAST, TSH va 
belgilangan narxga ega boʻlgan mahsulotlar ham boʻlishi mumkin, ularni ishlab 
chiqarish ham rejalashtiriladi. Masalan, respublikamizning yogʻ-moy korxonalaridan 

---