Xomashyo materiallari va ularni boyitish 1 1–mavzu: kimyo sanoatining xomashyo bazasi. Xomashyolarni klassifikatsiyalash

XOMASHYO MATERIALLARI VA ULARNI BOYITISH 
8 
asosiy mahsulotdan tashqari, rezina sanoatining xomashyosi boʻlgan olein kislotasi 
ham qoʻshimcha mahsulot sifatida ishlab chiqariladi. 
Qoʻshimcha mahsulotlar ayrim hollarda asosiy xomashyolarni qazib olish yoki 
boyitishda ham olinadi, ularni 
yoʻldosh mahsulotlar
ham deb yuritiladi (masalan, 
yoʻldosh gazlar). Qoʻshimcha va yoʻldosh mahsulotlar, odatda, boshqa sanoat uchun 
maqsadli mahsulot ham boʻlishi mumkin. 
Ikkilamchi material resurslari xalq xoʻjaligiga kerakli mahsulotlarni ishlab 
chiqarishda qisman yoki toʻla birlamchi xomashyolarga almashtirilmoqda. Kimyo 
sanoati, shunday qilib, nafaqat tabiiy resurslarning iste’molchisi, balki tabiiy 
xomashyolarlarni tejaydigan tarmoq sifatida ham oʻz oʻrniga egadir.
6. Xomashyo resurslaridan kompleks va samarali foydalanish.
Zamonaviy sanoatga yirik, toʻxtovsiz oʻsib boruvchi miqdordagi tabiiy mineral 
xomashyo talab etiladi. Xomashyodan kompleks foydalanish muammosi xalq 
xoʻjaligining muhim masalalaridan biri boʻlib, hozirgi zamon kimyosi va kimyoviy 
texnologiyasi bu masalani toʻgʻri hal qilishi uchun keng imkoniyatlarga egadir. 
Toʻgʻri tashkil etilgan texnologik jarayonlarda havoga yoki suvga chiqarib 
yuboriladigan biror gaz, suyuqlik yoki qattiq holatdagi chiqindi boʻlishi kerak emas. 
Bunday chiqindilar qancha kam boʻlsa, asosiy mahsulotning tannarhi shuncha arzon 
boʻladi va ishlab chiqarish hududining ekologik holati belgilangan me’yor darajasida 
saqlab turiladi. 
Hozirgi vaqtda 20% dan ziyodroq kimyoviy birikmalar neftni qayta ishlash, 
yogʻochni kimyoviy yoʻl bilan qayta ishlash hamda rangli va qora metallurgiya 
sanoati korxonalarida xomashyodan kompleks foydalanish natijasida ishlab 
chiqarilmoqda. Masalan, tabiiy gaz termooksidlanganda asosiy mahsulot asetilen 
bilan bir qatorda vodorod bilan is gazi aralashmasi (sintez gazi) hosil boʻladi va bu 
aralashma tozalanib metil va boshqa spirtlar olishda ishlatiladi. Neftni qayta ishlash 
vaqtida ajralib chiqadigan uglevodorod gazlari spirt, kauchuk, polietilen, polipropilen 
va shunga oʻxshash mahsulotlar olishda ishlatiladi. Domna jarayoni natijasida hosil 
boʻladigan azot va is gazi mineral oʻgʻitlar olishda ishlatiladi, yoki rangli 
metallurgiyaning gaz holatidagi chiqindilari eng arzon sulfat kislota ishlab 
chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. 
Xomashyodan kompleks foydalanishning yana asosiy yoʻllaridan biri murakkab 
tarkibli xomashyoni ketma-ket qayta ishlash orqali qimmatli mahsulotlarga 
aylantirishdir. 
Sulfidli polimetall rudalarni kompleks qayta ishlash yoʻli bilan rangli metallar, 
oltingugurt, sulfat kislota hamda choʻyan olishda ishlatiladigan temir oksidlari 
olinadi. Neft va gazni dastlabki tozalash orqali oltingugurtni ajratib olinishi, 

---