|
3.1. Elevator-ombor sanoatining tarixi
Donni saqlash va qayta ishlash muammolari qadim zamonlarga borib taqaladi. Chunki don va don mahsulotlari insonlar uchun qadim zamonlardan asosiy oziq-ovqat bo‘lib kelgan. Qadim zamonlarda in- sonlar donni yerda qazilgan o‘ralarda saqlab kelgan. Bu usulda faqat oz miqdordagi donni saqlash mumkin. Donni miqdori ko‘payishi bilan sifatli, zararkunandalarga yedirmasdan saqlash katta muammo- larni olib keladi. Shuning uchun qadimgi Rim imperiyasidan boshlab, O‘rta asrlarda Angliya, Fransiya va boshqa davlatlarning ko‘pgina olimlari donni saqlash, quritish masalalari bilan shug‘ullanib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishgan. Masalan, 1708-yilda mashhur fransuz tabiatshunos olimi Reamgor «Donni saqlash san’ati» mavzusida o‘zining dissertatsiyasini Parij fanlar akademiyasiga taqdim etgan. XIX asrga kelib dunyo miqyosida don yetishtirish va don bilan sav- do-sotiq qilish kengayib bordi. AQSh, Germaniya, Fransiya, Angliyada silos turdagi yangi don saqlash omborlari paydo bo‘ldi. Birinchi me- xanizatsiyalashgan don saqlash ombori 1839-yilda Chikago shahrida qurilgan. Rossiyada ham don yer osti va yer usti omborlarida saqlanib kelingan. Davlat omborlari ilgari Kreml qal’asining ichkarisida bo‘lgan. 1701-yil yong‘in Kreml ichidagi omborlarni kuydirib yo‘q qilgandan keyin davlat g‘alla omborlari Kreml qal’asidan tashqarida qurilgan. O‘zbekistonda nisbatan katta hajmga ega bo‘lgan omborlari va eleva- torlar XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshlarida un, guruch ishlab chiqarish zavodlari yonida qurila boshlangan. Tegir- monlar, sholi objuvozlari asosan ariqlar, kanallar bo‘yida qurilgan, chunki tegirmon toshlarini, objuvozlarni harakatga keltiruvchi kuch asosan suv bo‘lgan. Bunday tegirmonlar va objuvozlar O‘rta Osiyoni Rossiya tomonidan zabt etilishidan oldin ham ko‘plab bo‘lgan. Turkis- ton general-gubernatorligi baholash hay’ati tomonidan tayyorlangan ma’lumotlarga ko‘ra, 1870-yilda hozirgi O‘zbekiston hududida besh mingdan ortiq kichik tegirmon va sholi objuvozlari mavjud bo‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida O‘zbekistonda, ayniqsa, Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida ishlab chiqarish quv vati nisbatan yuqori bo‘lgan tegirmonlar va bu tegirmonlar qoshida omborlar qurila boshladi.
1867-yilda Toshkent ishbilarmonlari N.V.Ulyanov, N.P. Pisa- revskiy, N.N. Kasyanov, I.O. Plavishchkiylar Toshkentda Yevropa turidagi tegirmonni qurishgan, ikkinchi shunday tegirmonni Shtabs- kapitan Kakurin qurgan. Ishlab chiqarish quvvati yana ham yuqori- roq (sutkasiga 10 tonna un) bo‘lgan uchinchi tegirmonni 1876- yilda Sebzor dahasiga yaqin joyda savdogar F.Fisher qurgan. Bu tegirmonning karkasi temir-beton, devorlari pishgan g‘ishtdan quril- gan. Bu tegirmon XX asrning 60-yillarigacha ishlab kelgan, oxirgi davrlarida o‘quv tegirmoni sifatida foydalanilgan. Tegirmonni hara- katga keltirish uchun Boz-suv ko‘lidan maxsus beton kanal o‘tkazilib, kanaldan kelgan suv to‘rtta suv parragini harakatga keltirgan. Don- ni maydalash tegirmon toshlari yordamida emas 2 valli stanok yor- damida amalga oshirilgan. Shunday o‘z davridagi ilg‘or texnika bi- lan jihozlangan tegirmon 1879-yilda Samarqandda Siyob kanali bo‘yida qurilgan. 1881-yilda Toshkentda Qorasuv arig‘i bo‘yida knyaz N.K. Romanov tomonidan tegirmon (sutkasiga 8 tonna un) va guruch zavodi (sutkasiga 3 tonna guruch) qurilgan. 1885-yilda aka- uka Kamenskiylar Salar arig‘i bo‘yida Angliyada qurilgan tegirmon- ning loyihasi bo‘yicha zamonaviy tegirmon qurishgan. Tegirmonni harakatga keltirish uchun quvvati 75 ot kuchiga ega bo‘lgan suv trubinasi hamda barcha texnologik va transport jihozlari Sankt- Peterburgdan keltirilgan. Tegirmonning quvvati o‘sha davrda O‘rta Osiyoda eng yuqori bo‘lib sutkasiga 30 tonna oliy navli un ishlab chiqargan. Bu tegirmon hozirgi kunda ham ishlab kelmoqda, suv trubinasi elektrodvigatellarga almashtirilgan, texnologik va trans- port jihozlari ham almashtirilgan. Tegirmon hozirgi kunda «Tosh- kent non shahri» mas’uliyati cheklangan jamiyatiga qarashli. Bug‘ dvigatelini kashf etilishi texnika taraqqiyotining barcha yo‘nalishlari qatori donni qayta ishlash korxonalarining ham rivojlanishiga olib keldi. Tegirmon toshlari valli stanoklar bilan almashtirildi. Elash va yormalarni saralash mashinalari o‘rnatila boshlandi. Bug‘ turbinasi yordamida ishlaydigan birinchi tegirmon Toshkentda 1910-yilda qurildi (hozirgi «G‘alla-Alteg» aksiyadorlik jamiyatiga qarashli un zavodi). Shu davrda yangi texnika bilan jihozlangan tegirmonlar Andijon shahrida, Quvada, Farg‘onada, Samarqandda ham qurilib ishga tushirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
