Xalqaro tijorat ishi

Tashkiliv huquqiy asoslari va kompensatsiya
tamoyillaridan kelib chiqib, Xalqaro to’qnash
bitimlarning 3turini ajratish mumkin:

1. 
   Valyutasiz tovar almashinuviga
   asoslangan kompenstsiya bitimlar
   
2. 
   Tijorat asoasidagi kompensatsiya
   bitimlar
   3. Islilab chiqarish hamkorligi
   kelishuvlariga asoslangan
   kompensatsiya bitimlari
   

Xalqaro to‘qnashgan savdodagi bitimlarning turli ko‘rinishlarining ulushi quyidagicha:

• 
  tovar almashtirishga asoslangan va kompensatsiya bitimlar 4-5 %,;
  
• 
  tijorat asosidagi kompensatsiya bitimlar - 9-10 %;
  
• 
  ishlab chiqarish hamkorligi doirasidagi bitimlar - 55-60 % ni tashkil
  

qiladi.
Bitimlarning bu uch turi maqsad va xarakteri, bajarilish muddati, kompensatsiya shartlari, hisob-kitob mexanizmi, amalga oshirish tartibi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi.
Valyutasiz tovar almashinuviga asoslangan kompensatsiya
bitimlar
Valyutasiz tovar almashinuviga asoslangan kompensatsiya bitimlar (product exchange agreements) tovar shaklidagi o‘tkazmalar to‘lovini nazarda tutadi. Agar bir yoki bir necha xil tovarlar bir vaqtda boshqa tovarlar xaridi bilan boshlanib ketsa, hisoblar ham xorij valyutasida hisoblanmaydi.
O‘tkazmaning xarakteri va xarakat muddatiga ko‘ra, ularni bir vaqtdagi etkazib beriladigan kelishuvlar va etkazib berish muddati uzaytirilgan kelishuvlarga ajratish mumkin.
Bir vaqtda etkazib beriladigan kelishuvlarning ikki turi mavjud: barterli va to‘g‘ri kompensatsiyali.
Barter kelishuvlar (barter transactions) miqdori bir xil tovarlarni kelishilgan holda boshqasiga almashtirishni nazarda tutadi. Bunday kelishuvda o’zaro qo’yiladigan tovarlar miqdori o’rnatiladi, yoki tomonlar tovarni etkazib berishga majbur bo’lgan summa kelishiladi. Bir-biriga qarshi qo‘yilgan (almashtirish uchun mo‘ljallangan) tovarlar qiymatini aniqlashda baholash tovar xarakatlanishiga ketgan xarajatlar hisobini qo‘shgan holdagi jahon narxlari asosida yuritiladi. Barter bitimlari, qoidaga muvofiq, tomonlar o‘rtasidagi imzolangan oldi-sotdi shartnomasidagi kelishilgan ko‘rsatmalar punktida tovarlar miqdorini bir vaqtda etkazib berishni nazarda tutadi. Barter bitimlari urush tugagandan keyingi yillarda, alohida tovarlarga talabning oshishi sharoitida va xalqaro to‘lov vositalarining etishmasligi hollarida keng tarqalgan edi. Keyinchalik esa ular kam imzolana boshladilar. 70-yillarning o‘rtalarida xom ashyo avvalo, neft bilan ta‘minlashdagi muammolarning qaytarilishi natijasida barter ko‘rinishidagi «xom ashyoga - xom ashyo» yoki «xom ashyoga - tayyor mahsulot» bitimlar xom ashyoni rivojlanayotgan mamlakatlardan rivojlangan mamlakatlarga kafolatli etkazib berish vositasi sifatida keng qo‘llanila boshladi.