Xalqaro tijorat ishi

To’g’ri kompensatsiya kelishuvlar (direct compensation transaction, deal) xuddi barter kabi valyutada hisoblarsiz tovarlarni teng qiymatda o‘zaro etkazib berishni nazarda tutadi. Lekin barter kelishuvlardan farqli ravishda, ular qarama-qarshi qo‘yilgan tovarlar bahosini tomonlar o‘rtasidagi kelishuv asosida belgilashni nazarda tutadilar. Bunday bitimda, odatda, ikki tovarning emas, almashtirishga mo‘ljallangan tovarlarning ahamiyatli miqdori ham maydonga chiqadi. Tomonlar bir-birlariga tovarlarning ikki xil ro‘yhatini yuboradilar: birinchisi, bir tomon sotib olishni istagan tovarlarning miqdori va narxi ko‘rsatilgan ro‘yhat, ikkinchisi kompensatsiyaga mo‘ljallangan tovarlar ro‘yhati. Muzokaralar natijasida hamkorlar qarama-qarshi qo‘yilgan tovarlarning ikki ro‘yhatini ishlab chiqadilar va ularni ajralmas qism sifatida kompensatsiya kelishuvga taklif etadilar.
Barter bitimlaridan farqli ravishda, to‘g‘ri kompensatsiya bitimlarda kreditor mamlakatida sarflanishi mumkin bo‘lgan konverterlanmagan pul saldosini ko‘rib chiqiladi. Muddati bo‘yicha ikki taraflama etkazib berishlar bir-biriga mos keladi.
Bitimlarning bunday turi bozorga taklif etilayotgan mahsulotlar keng nomenklaturasi bilan kirib keluvchi universal savdo firmalari, eksport- import firmalari, turli mamlakatlarning ulgurji va chakana firmalari o‘rtasida imzolanadi.
Uzoq muddatda bajariluvchi tovar almashtirish bitimlari. Ular valyutasiz asosda firma darajasida imzolanadi va «umumiy (global) kelishuvlar» (global agreements, global countertrade agreements) nomini olgan. Bunday bitimlar, bir tomondan yirik TMK tomonidan, ikkinchi tomondan esa tashqi bozorga chiqish huquqiga ega davlat tashkilotlari, vazirliklar, xorijiy mamlakatlarning tashqi savdo tashkilotlari tomonidan imzolanishi mumkin.
Kelishuvlar qarama-qarshi qo’yilgan tovar, texnologiya va xizmatlar ro‘yhatidan tashkil topgan umumiy protokollar shaklida imzolanishi mumkin. Umumiy protokollar asosida alohida shartnomalar seriyalari imzolanadi. Ayrim global kelishuvlarda barcha tovar almashinuv «umumiy ko’rinishda» aniqlanadi. Еtkazib berish va qarama-qarshi etkazib berish aniq bitimlar bilan bog‘lanmaydi.
Global kelishuvlardan sanoatning kimyo, tog’-kon, avtomobil tarmoqlarida, mashinasozlikning ayrim tarmoqlarida, shuningdek, oziq- ovqat, farmatsevtika, to’qimachilik sanoatida keng foydalaniladi.
Global kelishuvlar hamkorlarga ma’lum afzalliklarni taklif etadi:
TMK ko’rinishidagi eksport qiluvchilar aniq bozorda o’z mahsulotlarini barqaror sotish imkoniyatini oladilar. Bundan tashqari, individual asosda kompensatsiya xaridlar yoki alohida qarama -qarshi etkazib berishlar bo’yicha majburiyatlar haqida muzokaralar olib borish zarurati tug’ilmaydi.
Global kelishuvdagi har bir bitim bo’yicha qarama-qarshi xarid majburiyatlari o’rniga almashtirilayotgan tovar toifasi, ularning umumiy hajmi yoki qiymat bo’yicha ayirboshlash bilan bog’liq munosabatlar aniqlanadi.
Global kelishuvlar baza kelishuvlari shaklini olishi yoki yozuv majburiyat asosidagi tovar ayrboshlash haqidagi kelishuvlar shaklini olishi mumkin.
Baza kelishuvlaridan (framework agreements) yirik TMK lar foydalanadilar. Ularning ishlab chiqaruvchi bo’linmalari yetarli darajada ma’lum bozorda eksport operatsiyalarini mustaqil amalga oshiradilar. Turli bo’linmalar tomonidan amalga oshiriladigan qarama-qarshi xaridlarning ko’pgina alohida bitimlaridan qochish uchun, TMK import qiluvchi mamlakatdagi ma’lum bir tashkilot bilan baza kelishuvini imzolaydi. Bu unga mazkur mamlakatdagi barcha qarama-qarshi xaridlarini guruhlashtirish imkonini beradi.