Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

Kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi subyektlar	Davlat, tijorat banklari, aholi, xo'jalik yurituvchi subyektlar
Tijorat banklari, xo'jalik yurituvchi subyektlari, aholi
Kreditdan foydalanish maqsadlari	Byudjet taqchiiligiu moliyalashtirish uchun foydalanilishi, unda siyosiy ustkurtmalar va jamiyatning moliyaviy munosabatlarini bir qismini aks ettiruvchi byudjet mablag'lari harakati bilan belgdanadi	Ishlab chiqarish fondlarini doraviy aylanishida va moddiy boyliklar yaratilishi ishtirok qSadi
Kredit foizining asosiy manbalari bo ‘yicha	Byudjetnrig daromadlari va mablag'lari	Xo'jalik subyektlarining foydasi

Davlat qarzlarini va uning foizlarini qoplash manbalari sifatida byudjet mablag'lari qo'llaniladi. Davlat krediti milliy boylikning va yalpi ichki mahsulotning qiymatining ikkilamchi taqsimlanishini ta’minlaydi.

Davlat kredit munosabatlariga Yalpi milliy mahsulotni taqsimlash jarayonida shakillangan daromadlarning va pul fondiarining bir qismi to'g'ri keladi. Asosiy bunday moliyaviy resurslar aholi, korxona va muassasalarining bo'sh turgan mablag'lari bo'lib hisoblanadi.

Davlatning qo‘shimcha moliya resurslarini shakllanishi- aholi, korxona va muassalarning vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag'laridan jalib qilish davlat kredit munosabatlarining bir tomoni bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchi tomooi bu qo'shimcha jalb qilingan resurslar qaytarilishi, to'lovchanligi bilan bog'liq moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. Jalb qilingan kredit resurslari bo'yicha daromadlar byudjetning daromadlari hisobiga kreditorlarga beriladi.
Davlat qimmatli qog‘ozlari egalari doirasi soliq tulovchilaming doirasi bilan to‘g‘ri kelmaydi. Agarda shunday tasawur qilsak, soliq to'lovchilaming kontingenti qimmatli qog‘ozlar egalari kontingentlar bilan teng bo‘lsada, lekin ulaming tarkibiy to'g'ri kelmasligi mayjud bo'ladi; ya’ni har bir qimmatli kog‘ozlar egalaridan byudjetga soliq to'lovchilaming hajmi ulaming davlat kredit munosabatlaridan olayotgan daromadlari darajasiga to‘g‘ri kelmaydi. Demak, davlat krediti munosabatlarining ikkinchi bir tomoni u qayta taqsimlash harakteriga egaligidir.
Davlat krediti munosabatlarinig obyektiv asoslari, jamiyatning ehtiyojlarini qondirish miqdori va davlat byudjet daromadlarini bunday ehtiyojlami tulaqonli qondirish imkoniyatining doimiy ravishda mavjud bo'lmaslik bilan bog'liq ziddiyatlar bilan belgilanadi.
Iqtisodiyotni tartibga solish, davlatning ijtimoiy siyosati, mamlakat mudofasi bo'yicha xarajatlar va boshqarish funksiyalami amalga oshirish juda katta miqdordagi markazlashgan pul mablag'larini talab qiladi. Shuningdek, davlat byudjetining daromadlari yoki bo'lmasa soliqqa tortish darajasi O'zbekiston Respublikasida o'matilgan qonunchilik bo'yicha aniq miqdorlarda cheklangan. Shuning uchun ham davlat bunday xarajatlami moliyalashtirish uchun aholi, korxona va tashkilotlar pul mablag'laridan foydalanadi.
Davlat kredit munosabatlarini amalga oshirishning ikkinchi obyektiv asosi sifatida byudjet daromadlarini shakllantirish va xarajatlarining davri dinamikasi hisoblanadi. Chunonchi, byudjet daromadlarini favqulodda ko'paytirish imkoniyati davlat uchun juda qiyin. Umuman, byudjetning asosiy daromad manbai hisoblanuvchi, soliqlaming sezilarli ko'paytirish mantiqan mumkin emas. Soliqqa tortishning klassik nazariyalari soliq og'irligini me’yonian oshirish byudjet uchun qo'shimcha daromadlami shakllantirishga emas balki aksincha daromadlami kamayib ketishiga olib keladi. Byudjetning xarajatlari esa doimiy ravishda tebranib turadi, ya’ni rejalashtirilgan byudjet xarajatlari turli xil ko'zda tutilmagan voqealar natijasida ko'payib ketishi mumkin. Masalan, harbiy harakatlarbo'lishi, tabiiyofatlar natijasida byudjet xarajatlari oitishi mumkin. Bunday holatlar natijasida byudjet o'zining bir sur’atlarda shakllanayotgan daromad bazasi hisobiga xarajatlami qoplash imkoniyatiga ega bo'lmaydi. Bunday xarajatlami koplashda davlat yarn aholi, korxona va tashkilotlar hamda boshqa xorijiy subyektlar mablag'larini jalb qilishga majbur bo'ladi.
Davlat kreditining samarali qo'ilanilishi davlatning qo'shimcha moliyaviy resurslarining shakllanishi va davlat byudjeti kamomadining qoplanishi darajasi davlat moliyasining va mamlakatdagi pul muomilasini monetar usullari bilan solishtirilgan holda davlatning daromad va xarajatlaming balansliligini vujudga keltiradi.
Davlat kreditining vujudga kelish imkoniyatlari yuridik va jismoniy shaxslaming daromadlarining qo'llanilish vaqti va shakllanishi xususiyatlari bilan bog'liqdir. Aholi qo'lida har doim vaqtincha bo'sh pul mablag'lari gonorar olish, mukofat,

ta’til puli, vasiyatnoma olish, qo’yilgan pullar uchun foizlar olish natijasida paydo boladi. Aholi o’zlarining uzoq vaqt mobaynida qollaniladigan va narxi baland mahsulotlarga ehtiyoji bor bolganligi uchun pul mablagiarini to'playdi. Aholining rnajburiyat jamg'armalari bir xil paytlarda mamlakat iqtisodiyotining nobalansliligi va mahsulot tanqisligiga olib keladi.
Yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘lari kapital qo‘yilmalammg ishlab chiqarishga va ijtimoiy sohalarga qo'yilishi natijasida vujudga keladi. Shuningdek, vaqtincha bo’sh pul mablag‘lari bo’lib zaxira fondlari ham hisoblanishi mumkin.
Davlat krediti o'zming manbalariga ko‘ra ichki va tashqi turkumlarga bo'lishimiz mumkin. Asosiy davlat daromadlarining ulushi milliy valyutada amalga oshiriladi, shuning uchun ichki davlat krediti foydaliroq boiadi. Shuning uchun davlat qo'shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezganda awalo ichki moliyaviy potentsialga asoslangan holda kredit munosabatlarini shakllantiradi. Ammo, xalqaro mehnat taqsimoti kengayishi, ilmiy texnik goyalar va texnologiyalami uzaro almashishlari, xorijiy mamlakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishlar natijasida xalqaro davlat krediti munosabatlari intensiv ravishdagi rivojlanlshiga olib keldi.
Davlat kreditining arnal qilishi davlat qarzlarini vujudga kelishiga olib keladi. Hozirgi sharoitda aksariyat iqtisodchilar davlat qarzlarini turlicha talqin qiladilar. Masalan, V.M. Rodionova²⁹ davlat qarzlarini 2 tuiga ajratadi: kapital davlat qarzlari va joriy davlat qarzlari. «Kapital qarzlar deganda hamma chiqarilgan va qaytarilmagan davlatning qarz majburiyatlari va ulaming hisoblangan foizlari bUan umumiy summasi deb ta’kidlaydi. Joriy qarzlar esa, davlatning hamma qo‘shimcha qarz majburiyatlari bo'yicha daromad toiash va tolov muddati kelgan majburiyatlarni qaytarish bo‘yicha xarajatlami o’zida aks ettiradi»- deb ta’kidlaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, davlat qarzlari bizning fikrimizcha olingan kreditlar faqat o‘z vaqtida tolanmagan hollardagina davlat qarzlariga aylanadi. Shuning uchun ham har qanday kreditlami biz davlat qarzlari sifatida ko'rishimiz mumkin emas. Haddan ziyod ko‘p kredit olish olingan kreditlar bo’yicha foizli daromadlami toiash va kredit amortizatsiyasini qaytarish imkoniyatini yo'qolishiga olib keladi va natijada davlat qarzlari vujudga keladi.
Davlat krediti barcha kredit munosabatlarini amalga oshirilishining umumiy natijalari bo‘lib hisoblanadi. lining mutloq darajasi, o'sish dinamikasi davlatning iqtisodiy va moliyaviy holatiga ta’sir ko'rsatadi.
Bu esa davlatning moliyaviy resurslarining o'sLshiga davlat kreditining ta’sir etishi bo‘lib, u mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining tezlatishga olib keladi ya’ni kredit munosabatlari davlat tadbirkorlik faolligini o'sishiga olib keladi.
Yuridik va jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan pul mablag'larining to’planishi va davlat krediti jamg’armalarining to‘g‘ri shakllanishiga, aholining, korxonalaming, tashkilotlarning daromad va xarajat balanslashiga sharoit yaratib beradi, davlatda pul aylanishinig meyorlashtirish rejalaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakatda to‘g‘ri kredit siyosatining yuritilishi davlat kredit operatsiyalarining qo‘llanilishi, bo’sh turgan pul mablagiarini muomaladan olishga olib keladi.
^н Родионова В. Финансы. «Финансы и статистика», 1998 , 310 с.
по
Davlat krediti qimmatli qog'ozlar egalarining, jamg‘arma banklariga pul mablag'larini qo'ygan yuridik va jismoniy shaxslarning pul daromadlarining o'sishi manbai buladi.
Yuqorida aytilganlar ishchi jamoalariga ham taaluklidir. Demak, davlat yoki ishchi gumhlar qimmatli qog‘ozlarga o‘z mablag'larini quyadi, natijada ishlab chiqarishga va ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun yirik qo'yilmalar qo'yiladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida davlat krediti - iqtisodiy hamkorlikni, tinchlikni va davlatlararo tushunchalami qo‘llab-quwatlash rejasi va asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Qarzlami to'lashda va foizlami toiashda davlat byudjeti daromadlarini ishlab chiqarishdan ajratib olinishiga ohb keladi va ishlab chiqarish vajamiyatning intelektual potentsialiga ta’sir etib, kelajak avlod bu jarayonlar uchun javobgardir.
Demak, davlat krediti- davlat va xo'jalik subyektlari, aholi o'rtasidagi iqtisodiy munosabat bo‘lib, bunda davlat qarzdor, kreditor va kafolat beruvchi sifatida maydonga chiqadi.

2. 
   Davlat krediti munosabatlarining turlari va uni tasniflanishi
   

Davlat krediti natijasida davlatlar ichki va tashqi kreditor subyektlar oldida qar/li majburiyatlarini shakllantiradilar va shuningdek davlat krediti davlatning ichki va tashqi aktivlarini shakllantiradi. O'zbekiston Respublikasi oldida davlat subyektlarining, o‘z-o‘zini boshqarish organlarining kreditor sifatidagi qarzli majburiyatlari vujudga keladi. Davlat krediti kredit munosabatlarinig manbai, subyektlari, muddati va boshqa omillariga ko‘ra tasniflanadi