250
Fenoskandiya.
O’lka Yevropaning eng shimolida joylashgan tabiiy geografik
o’lka bo’lib, u Skandinaviya va Kola yarim orollaridan, Finlandiya va Kareliyadan
tarkib topgan. Fenoskandiya o’lkasining katta qismini Yevropada eng yirik bo’lgan
Skandinaviya yarim oroli tashkil etadi. O’lka hududi 71° va 55° sh.k. lar oralig’ida
shimoli-sharqdan janubi-g’arbga tomon cho’zilgan, maydoni 1,5 mln km
2
,
Fenoskandiya sohillarida orollar va arxipelaglar keng tarqalgan. Shulardan eng
yiriklari janubi-sharqda Gotland, Eland va Bornxolm orollari hamda shimoli-
g’arbdagi Vesterolen va Lofoten arxipelaglaridir. O’lkaning g’arbiy
sohillarida
ko’plab mayda orollar joylashgan bo’lib, shimoliy va shimoli-g’arbiy qirg’oqlari
fordlar bilan kuchli parchalangan bo’lsa, shimoli-sharqiy qismidagi Kola yarim
orolining qirg’oqlari esa aksincha kam parchalangan. O’lkaning qirg’oqlarini
Atlantika okeanining Boltiq va Shimoliy dengizlari, Shimoliy Muz okeanining
Norvegiya, Barens va Oq dengizlari o’rab turadi. Fenoskandiya o’lkasi hududi
uchun tabiiy
sharoitining qattiqligi, qadimgi kristall jinslarning keng tarqalganligi
va ularning yer yuziga chiqib qolganligi, oxirgi materik muzligi izlarining yaxshi
saqlanganligi, landshaft komplekslari tarkibida tayga o’rmon landshaftlarining va
tog’ tundra landshaftlarining hukmronlik qilishi xarakterlidir. Skandinaviya
tog’larining eng baland nuqtasi uning janubiy qismida
joylashgan Yutinxeymen
(Galxyopiggen, 2468 m) massivi bo’lib, butun Fenoskandiya o’lkasining eng baland
nuqtasi hisoblanadi. Skandinaviya yarim orolining shimoliy chekka qismida tog’lar
pasayib Finmarken (1000m) yassi tog’ligi bilan tugaydi. Yassi tog’likning o’rtacha
balandligi 300-400 m ni tashkil etadi. Kola yarim orolida Xibin tog’i (1191 m),
Lavozero tog’i (1120 m) joylashgan. Fenoskandiyaning g’arbiy qirg’oqlari kuchli
parchalangan, uning asosiy sababi yangi tektonik harakatlar va materik
muzliklarining ta’siridir. Daryolar ham o’z vodiylariga shu yoriqlarda asos solgan.
Natijada Skandinaviya va Kola yarim orollari uchun xarakterli bo’lgan tor, uzun, tik
yon bag’irli qo’ltiqlar -
fordlar
hosil bo’lgan. Eng yirik fordlar g’arbiy sohillarning
janubiy qismida joylashgan Sochne-ford (220 km), Xardanger-ford (185 km),
Tronxeyms-ford (180 km) va boshqalar. Fenoskandiya iqlim sharoitining xilma-xil
bo’lishi uning shimoldan janubga, g’arbdan sharqqa tomon uzoq masofaga
cho’zilganligiga, Skandinaviya tog’larini Atlantika okeanidan
keladigan havo
massalari harakatiga to’sqinlik qilishiga, Arktika havo massasining kirib kelishiga
bog’liq. O’lkaning g’arbiy va janubiy qismlari bevosita g’arbdan keladigan havo
massalari ta’sirida bo’ladi. Yanvarning o’rtacha harorati shimolda -4°S dan 0
0
S
gacha, janubida 0°S dan +2°S gacha bo’ladi. O’lkaning shimoliy qismida qish 6-7
oy davom etadi, havo sovuq, shimolda yanvarning o’rtacha harorati -14°-16°S,
iyulning o’rtacha harorati +10°+12°S atrofida bo’lsa, janubi-sharqda +16°+17°S
gacha ko’tariladi. Skandinaviya yarim orolining g’arbiy sohillarida 2000 mm yog’in
yog’adi. Fenoskandiyaning rel’ef va iqlim sharoiti yer usti suvlarining keng
tarqalishiga va sersuv bo’lishiga imkon yaratgan. Shuning uchun o’lka hududi
daryolarga va ko’llarga juda boy, daryolari o’z suvini ko’llarga, dengizlarga hamda
ko’rfazlarga quyiladi. Skandinaviyaning eng yirik daryosi bo’lgan Glomma (587
km), Finlyandiyadagi Kemiyoki daryosi (550 km) da yirik sharsharalari bor.
251
Fenoskandiya landshaftlarining xarakterli
xususiyatlaridan biri, ko’llarning
nihoyat darajada ko’pligidir. Finlyandiyada 60 mingga yaqin ko’l bo’lib, ko’llar
ko’p bo’lganligi uchun ham uni
“ko’llar o’lkasi”
deb ataydi. Eng katta ko’llari
Venern (5546 km
2
), Vettern (1900 km
2
), Sayma (1800 km
2
), Payyanne (1065 km
2
),
Inari (1000 km
2
), Melaren, Yelmaren, Imandra, Pyaozero, Topozero, Vigozero,
Segozerolar hisoblanadi. Skandinaviya tog’larida hozirgi
zamon muzliklarining
markazi joylashgan. Muzliklarning umumiy maydoni 5000 km
2
, ular Skandinaviya
tog’larining g’arbiy polosasida, atmosfera yog’inlari ko’p yog’adigan massivlarda
joylashgan bo’lib, uning maydoni 850 km
2
ga yaqin. Qor chiziqlarining balandlik
chegarasi janubda 1200 m ni, shimolda 400-500 m ni tashkil etadi. Vodiy muzliklari
dengiz sathidan 100-200 m balandlikkacha tushib keladi.
Fenoskandiyaning o’simlik dunyosi xilma-xil. Ularning orasida igna bargli
o’rmonlar hukmronlik qiladi. Igna barglilardan Yevropa yeli va oddiy qarag’ay ko’p
tarqalgan. Tayga o’rmonlari uchun podzol, gleyli-podzol va botqoq tuproqlar
xarakterli. Skandinaviya yarim orolining janubida igna bargli o’rmonlar aralash
o’rmonlar bilan almashinadi. Aralash o’rmonlarda yel va qarag’aydan
tashqari
zarang, jo’ka, eman daraxtining bir necha turi o’sadi. O’rmonlar Fenoskandiya
mamlakatlarining asosiy tabiiy boyligi hisoblanadi. Finlyandiyaning 75% maydoni,
Shvesiyaning 50% maydoni, Kareliyaning katta qismi o’rmonlar bilan band.
Fenoskandiya hayvonot olamiga uncha boy emas. U yerda eng ko’p tarqalgan
turlari o’rmonlarda yashaydigan hayvonlardir. Ularning ham juda katta qismi qirib
tashlangan. Ayniqsa, yirtqich hayvonlar qo’ng’ir ayiqlar, bo’rilar va tulkilar
butunlay yo’qolib ketish arafasida. O’rmonlarda olmaxon, asl zotli bug’u, kosulya,
turli xil o’rmon qushlari - qarqurlar, chiplar, qurlar yashaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
