X to‘xtaboyev kimyo 9

bK M e l e m e n t l a r i : m e t a l l a r-
ning davriy sistemadagi o‘rni, ta-
bi at da erk in va birik malar holi da 
uch raydigan met al lar, pi ro 
met al-
lurgiya, gidrome tal lurgiya, elektro-
metallurgik usullar va qotishmalar.
 
Savol va topshiriqlar:
?
1. Qotishmalar qanday olinadi?
2. Qotishmalarning xossalari
nimalarga bog‘liq bo‘ladi?
3. 60 % mis va 40 % ruxdan
iborat qotishmaning kimyoviy
birikma sifatida formulasini
aniqlang.
4. 99 % mis va 1 % berilliydan tashkil topgan qotishmaning
10 g miqdorini to‘la eritish uchun 20 % li nitrat kislota
eritmasidan necha gramm kerak bo‘ladi?
5. 375, 583, 750, 958 probali oltin buyumlardagi ra qam lar
qanday ma’noga ega ekanligini o‘qituvchidan so‘ rab, 
fikr laringizni daftaringizga yozing.
6. Turmushda ishlatiladigan alumin idishlarni tayyorlashda
aluminiy qotishmalaridan foydalanib bo‘lmasligi sababini
tushuntira olasizmi?
7. Insonlar qadimdan ishlatib kelgan qotishmalar haqida
ma’ lu mot to‘plang va kimyo to‘garagida muhokama qiling.
17-§.
Metallarning fizik va kimyoviy xossalari
Metall bog‘lanishning boshqa kimyoviy bog‘lanish turlari bilan 
o‘xshash va farqli tomonlari haqida nimalarni bilasiz?
Fizik xossalari. Metallar (fransiy va simobdan tashqari) 
odat dagi sharoitda qattiq agregat holatdagi moddalardir. Kris-
tall ho lati dagi metallar nurni yaxshi aks ettirganliklari uchun 
yal ti roqlikka ega. Indiy va kumush nurni yaxshi aks ettir-
ganliklari uchun projektor va reflektorlar tayyorlashda ishlatiladi. 
13- rasm. Rux (a) va
mis (b) metallari hamda 
ularning bir-biridagi
qotishmalari (d va e).
a
d
b
е
http:eduportal.uz

---

78
Aluminiy va magniydan boshqa barcha metallar maydalangan 
(kukunsimon) holda qoramtir yoki to‘q kulrang bo‘ladi. Oltin va 
misdan boshqa metallar oq yoki kulrangning turli tuslarida tov-
lanadi. Barcha metallar elektr tokini va issiqlikni yaxshi o‘tka-
zadi. Kumush va mis bu sohada dastlabki o‘rinlarni egallaydi.
Metallar bolg‘alanuvchanlik va plastiklik xossasiga ega. 
Bolg‘a la nuvchanlik – jismlarning tashqi ta’sirlar natijasida oson -
gina shaklini o‘zgartirish qobiliyati. Eng bolg‘alanuvchan metall 
oltin bo‘lib, undan yupqa folga va nozik ið tayyorlash mumkin.
Metall bog‘. Metallarning bu kabi tavsif li xossalari ular 
ichki tuzilishining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Metallarning 
kristall panjarasi tugunlarida neytral atomlar, musbat zaryad-
langan ionlar joylashadi va ular orasida erkin elektronlar hara-
kat lanadi. Metallarda doimiy ravishda atomlardan elektron-
lar ning ajralishi va ionlarga birikishi sodir bo‘lib turadi. Shu 
erkin elektronlar bo‘lishi ularning elektr toki va issiqlikni yaxshi 
o‘tkazishini ta’minlaydi. Elektronlar butun kristall bo‘yicha 
umumiy hisoblanadi.