X to‘xtaboyev kimyo 9

bKM elementlari: ohaktosh, dolomit, uglevodlar uglerod ning 
tabiiy birikmalari ekanligi, fizik xossalari, adsorbsiya, kar bidlar, 
uglerod qaytaruvchi.
 
Savol va topshiriqlar:
?
1. Uglerodning kremniy, magniy, temir bilan birikmalari
for mu lalarini yozing.
2. Uglerod bilan Fe
2
O
3
, SnO
2
, CaO larning o‘zaro ta’sir la-
shuv reaksiyalarini yozing.
3. 5 kg uglerod to‘liq yonganda qancha miqdor issiqlik
ajralib chiqadi?
4. 20 g mis (II)-oksidni qaytarish uchun qancha uglerod
kerak? Reaksiya natijasida hosil bo‘ladigan misning miq 
dorini hisoblang.
10-§.
Uglerodning eng muhim birikmalari
Ohaktoshdan kimyoviy usullar bilan qanday mahsulotlar 
olish mumkin?
Uglerodning noorganik birikmalari tabiatda keng tarqalgan 
bo‘lib, ko‘plab minerallar, tog‘ jinslari, havo tarkibidagi kar bo-
nat angidrid tarzida uchraydi. Uglerodning noorganik birikma-
http:eduportal.uz

---

51
laridan ayrimlari xalq xo‘jaligining turli sohalari uchun mu-
him xomashyo bo‘lib hisoblanadi. Uglerodning organik birik-
malarisiz inson hayotini tasavvur qilish qiyin. Ulardan eng 
muhimlari uglerodning vodorod bilan hosil qilgan birikmalari 
uglevodorodlar 
deb ataladi va ular turlicha tarkibga ega bo‘ladi. 
Biz ularni organik kimyo kursida o‘rganamiz.
Uglerod kislorod bilan ik kita oksid: uglerod (II)-oksid 
CO va uglerod (IV)-oksid CO
2
hosil qiladi. Ularning fazoviy
tuzilishlari chiziqli ko‘rinishga (:C=O: va O=C=O)
d
-
d
+
...
ega.
Uglerod (II)-oksid CO (is gazi) – rangsiz, hidsiz, o‘ta
zaharli, havodan yengil, suvda kam eriydigan gaz. Befarq oksid-
lar sinfiga mansub.
Uglerod (II)-oksid uglerod (IV)-oksidning havo yetishmagan 
sharoitda, 450 °C dan yuqori haroratda cho‘g‘lanib turgan ko‘-
mir bilan ta’sirlashishidan hosil bo‘ladi:
CO
2 
+ C = 2CO
→
–160 kJ.
havoda va kislorodda uglerod (II)-oksid moviy rang alanga 
hosil qilib yonadi: 2CO +O
2
= 2CO
2
→
+ 572 kJ.
CO ham uglerod kabi qaytaruvchidir. U 300—1500 °C da 
metallarning oksidlarini metallargacha qaytaradi:
FeO + CO = Fe
↓
+ CO
2
,
2CO + SnO
2
= 2CO
2
→
+ Sn
↓
.
Uglerod (II)-oksid faollashtirilgan ko‘mir katalizatorligida 
xlor bilan reak 
siyaga kirishib, fosgen deb ataluvchi kuchli 
zaharli gazni hosil qiladi: CO + Cl
2
= COCl
2
.
Is gazi qon tarkibidagi gemoglobin bilan kislorodga qara-
ganda oson birikadi. Buning natijasida organizmning kislorod 
bilan ta’minlanishi qiyinlashadi. Bunday holatda uzoq vaqt is 
gazidan nafas olinsa, o‘limga olib keladi.