X to‘xtaboyev kimyo 9

• O‘zbekiston ko‘mir zaxiralari bo‘yicha Markaziy Osiyoda 
ikkinchi o‘rinda turadi.
• Ko‘mir Angren, Sharg‘un va Boysun konlaridan qazib
olinadi.
• O‘zbekistonda ko‘mirning geologik zaxiralari 2 milliard 
ton nadan ortiq.
Fizik xossalari. Uglerod har qanday allotropik shakl o‘zga ri -
shi da ham hidsiz, ta’msiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi eri -
tuv chilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 3550 °C 
(ol mos), qaynash harorati 4830 °C (sublimatlanadi); zichligi
3513 kg/m
3 
(olmos), 2260 kg/m
3
(grafit); izotop soni 8(9
→ 
16).
adsorbsiya. Pistako‘mir yuqori adsorbsiyalovchi xossaga ega.
• Adsorbsiya — bir modda yuzasiga ikkinchi moddaning 
yutilishi.
• Adsorbent — yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan 
modda.
• Suyuqlik yoki qattiq jismlar sirtida boshqa moddalarning 
molekulalari, atomlari, ionlarining yutilishi adsorbsiya 
deyiladi.
• Moddaga tashqi muhitdan boshqa moddalarning yutilishi 
sorbsiya deyiladi.
O‘z sirtiga boshqa moddalarni yutgan modda adsorbent,
yutilgan modda 
adsorbtiv
deyiladi. Adsorbsiya qobiliyati yuza 
maydoniga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘mir ning adsorbentlik xossasini 
kuchaytirish uchun uni o‘ta qizigan suv bug‘i bilan faollash-
tiriladi. Bunda ko‘mirning g‘ovak bo‘sh liqlarini to‘ldirib tur gan 
moddalar chiqarib yuborilib, yutish yuzasi orttiriladi. Faollash-
tirilgan ko‘mir havodagi va gazlar aralash masidagi uchuvchan 
zaharli moddalarni yutishda (proti vogaz); inson organizmidan 
zararli moddalarni tozalashda (qonni, hazm organlarini toza-
lash); oziq-ovqat mahsulotlarini (yog‘-moylarni) tozalashda 
ishlatiladi.
N.D.Zelinskiy birinchi jahon urushi yillarida zaharli kimyo-
http:eduportal.uz

---

49
viy moddalarga qarshi aktivlashtirilgan ko‘mirdan foydalanib, 
proti vogazni ixtiro qildi. Zelinskiyning bu kashfiyoti yuz ming-
lab jang chilar hayotini saqlab qoldi. Kimyo sanoatida kata-
lizatorlar sifatida ishlatiladi.