X to‘xtaboyev kimyo 9

MetallMaSlar. UglerOD gUrUhI
h
2
C S Br
2
I
2
P
http:eduportal.uz

---

43
Uglerod guruhi elementlarining xossalari  9- jadval.
Element
Kimyoviy 
belgisi
Tartib 
raqami va
yadro 
zaryadi
Nisbiy 
elektro-
man
-
fiyligi
Atom 
radiusi,
nm
Elektron 
konfiguratsiyasi
Uglerod
C
6 (+6)
2,55
0,077
(he)2s
2
2p
2
Kremniy
Si
14 (+14)
1,9
0,134
(Ne)3s
2
3p
2
Germaniy
Ge
32 (+32)
2,01
0,139
(Ar)3d
10
4s
2
4p
2
Qalay
Sn
50 (+50)
1,96
0,158
(Kr)4d
10
5s
2
5p
2
Qo‘rg‘oshin
Pb
82 (+82)
2,33
0,175
(Xe)4f
14
5d
10
6s
2
6p
2
Uglerodning davriy sistemadagi o‘rni, atom tuzilishi
• Uglerod — tirik tabiatning asosidir.
• Uglerod tabiatda sof holda va karbonat minerallari 
shaklida uchraydi.
• Olmos va grafit — uglerodning allotropik shakl o‘zga-
rish laridir.
• Karbin — uglerodning sun’iy allotropik shakl o‘zga-
rishidir.
↑↓
C 6 +6 –6 1s
2
2s
2
2p
6
↑↓
↑
↑
Uglerod davriy sistemaning ikkinchi davri to‘rtinchi guruh 
bosh guruh chasida 6- tartib raqamida joylashgan, p-elementlar 
oilasiga mansub. Nisbiy atom massasi 12,011 ga teng. Tashqi 
elektron pog‘onasida to‘rtta elektron bo‘ladi. 
Davriy sistemada uglerod ham elektr on larni oson beruvchi 
va elektronlarni oson qabul qiluvchi ele ment lar orasida joy-
lashgan. Vodo 
rodli bir i k malar ida (Ch
4
) uglerod to‘r t va-
lentlilikni namoyon qiladi. Musbat ok sid lanish darajasi esa +2 
va +4 (CO va CO
2
).
http:eduportal.uz

---

44
C (+6) 2; 4 1s
2
2s
2
2p
2
Olmos
Grafit
Kashf etilgan
t
s
, °C

, g/cm
3
t
q
, °C

, g/cm
3
Qadimdan ma’lum
3550
3,513
3300
2,26
Soda Na
2
CO
3
magnezit MgCO
3
Dolomit
MgCO
3 
. 
CaCO
3
CaCO
3
, BaCO
3
, FeCO
3
Olmos, grafit, ko‘mir, organik moddalar
 Yog‘och
C
CO, CO
2
,
CH
4
, C
2
H
2
,
CS
2
, (CN)
2
,
CaC
2
Suv gazi
Ishlatilishi
:
Sun’iy olmos olishda 
Adsorbent sifatida 
Metil spirti olishda 
CaC
2
olishda 
Elektrod tayyorlashda
Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar tarkibida uch raydi. 
Mine rallar tarkibida, asosan, karbo nat kislota tuzlari holi da bo‘la-
di, ma sa lan, kalsit (ohaktosh) CaCO
3
va dolomit CaCO
3
.
MgCO
3
lar 
karbonat kislota tuzlaridir. havoda uglerod karbonat angidrid 
— CO
2
(uglerod (IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod — tirik 
tabiat, o‘simlik va hay vonot olamining hamda ko‘mir, neft, 
torflar asosini tashkil qiladi.
Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular 
atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar
tuzilishiga asosan fizik xossalari bilan farq qiladi.
Olmos — tabiatdagi eng qattiq moddadir. Toza olmos 
rangsiz, ti niq, nur sindirish xusu siyati kuchli, yaltiroq kristall 
http:eduportal.uz

---

45
tuzi lishiga ega. Olmosda uglerod 
atom
la r i or a sid a g i bog‘ bi r x i l 
va har bi r atom to‘r t 
t a boshqa 
atom lar bilan tetraedr uch
la 
r iga 
yo‘nalgan qutbsi z kovalent bog‘ 
hosil qiladi. Olmos issiqlikni yaxshi 
o‘tkazadi, lekin elektr tokini deyarli 
o‘tkazmaydi. Ol mosning yirik, tiniq 
kristallari bril liantlar holida qayta 
i sh lan ib, qi m matba ho zar garl i k 
buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. 
Texnik ol mos sun’iy usulda olinadi. 
Und a n t ex n i k a d a p a r doz lovch i 
vositalar, oy na kesish, me tallarga va 
bosh qa qattiq materiallarga ishlov 
be rish uskunalari tayyorlanadi (7 va 
8- rasm lar).
Grafit — metall yaltiroqligiga 
ega bo‘lgan, yumshoq, qora rang-
li kristall modda. Grafitda uglerod 
atom lar i qatlam lar holida joyla-
shadi. Bir qatlam tekisligida joy-
lash gan uglerod atomlari orasidagi 
b o g‘d a n , q a t l a m l a r a r o u g ler o d 
b o g ‘
l a r i k u c h s i z r o q l i g i u c h u n 
qattiq yuzaga ishqalanganda grafit 
yemiriladi. Undan qur uq surkov 
vosi tasi sifatida, elektrodlar, qalamlar ishlab chiqarishda foyda-
la ni ladi. Yog‘och ko‘miri (pista ko‘mir), koks, hayvon ko‘miri, 
qur um graf itning juda mayda kristallari to‘plamidan iborat 
bo‘ladi (9- rasm).
Karbin — uglerodning sun’iy olingan allotropik shakl o‘z ga-
ri shi bo‘lib, atomlar chiziqli tuzilishda bog‘langan. Karbin ning 
ikki turi bo‘lib, poliin tuzilishida uglerod atom lari yakkabog‘ 
va uchbog‘ oralatib bog‘langan bo‘ladi:–C
≡C–C≡C–C≡C–C≡C–
–(–C≡C–)
n
; polien tuzilishida ugle rod atomlari qo‘shbog‘lar or qa li