X to‘xtaboyev kimyo 9

Ishlatilishi. Sanoatda soda (ichimlik sodasi, kir soda, tex nik 
11- rasm. Karbonat 
angidrid olish asbobi.
hCl
CaCO
3
http:eduportal.uz

---

53
soda) olishda, organik kislotalar sintezida, yong‘inni o‘chi rishda, 
gazlangan ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Quruq muz dan 
oziq-ovqat mahsulotlarini sovuq holda saqlashda foyda laniladi.
bKM elementlari: karbonat angidridning fizik xossalari, is 
gazi qaytaruvchi, fosgen, quruq muz, CO
2
olinishi, CO
2 
ning 
kimyo viy xossalari, sifat reaksiyasi.
 
Savol va topshiriqlar:
?
1. Uglerod oksidlari qanday fizik xossalarga ega?
2. Is gazining inson organizmiga zararini aytib bering.
3. Yoqilg‘i sifatida ko‘mirdan foydalanilganda qanday ehtiyot
choralarini ko‘rish kerak?
4. Nima uchun karbonat angidriddan yong‘inni o‘chirishda
foy dalaniladi?
5. Karbonat angidrid tabiatda qanday hosil bo‘ladi?
6. Uglerod oksidlarining qo‘llanish sohalarini aytib bering.
7. Is gazining 5,6 l (n.sh.) hajmi yonganda qancha miqdor
issiqlik ajralib chiqadi?
8. Quyidagi reaksiya tenglamalarini tugallang:
KOh + CO
2 
→ ...
MgO + CO
2 
→ ...
Na
2
CO
3
+ h
2
O + CO
2
→ ...
9. "Quruq muz"ni ishlatilish sohalarini ayting va jadval tay-
yor lang. 
11-§. Karbonat kislota va karbonatlarning xossalari
Karbonat kislota va karbonatlarning o‘ziga xos
kimyoviy xossalari qanday?
Karbonat kislota h
2
CO
3
– beqaror modda bo‘lib, faqat suvli
eritmalardagina mavjud bo‘la oladi:
h
2
O + CO
2
= h
2
CO
3
.
Uning tuzilish formulasi quyidagicha: 
h – O
C = O
h – O
h
2
CO
3
— kuchsiz, ikki negizli kislota. Suvli eritmasida ikki
bosqichda dissotsiatsiyalanadi:
http:eduportal.uz

---

54
h
2
CO
3 
= h
+ h
+
,
h
= h
+
+ CO
2-
3
.
Karbonat kislota faqat ishqoriy va ishqoriy-yer metallari 
oksidlari va gidroksidlari bilan ta’sirlashadi. Uning o‘rta tuzlari 
kar bo natlar: K
2
CO
3
– kaliy karbonat, CaCO
3
– kalsiy karbonat; 
nor don tuzlari gidrokarbonatlar: KhCO
3 
– kaliy gidrokarbonat, 
Ca(hCO
3
)
2
– kalsiy gidrokarbonat deb ataladi.
h
2
CO
3
+ CaO = CaCO
3
→
+ h
2
O, 
h
2
CO
3
+ 2NaOh = Na
2
CO
3
+ 2h
2
O.
Kislota mo‘l bo‘lganda nordon tuz hosil qiladi:
h
2
CO
3
+ NaOh = NahCO
3
+ h
2
O.
Ishqoriy metallar va ammoniy karbonatlar, barcha gidrokar-
bonatlar suvda erib, gidrolizga uchraydi; boshqa karbonatlar 
suvda erimaydi.
Kuchli kislotalar karbonatlar, gidrokarbonatlarga ta’sir et gan-
da karbonat angidrid ajralib chiqadi:
Na
2
CO
3 
+ 2hCl 
→
2NaCl + CO
2
→
+ h
2
O, 
Ca(hCO
3
)
2
+ 2hCl 
→
CaCl
2
+ 2CO
2
→
+ 2h
2
O.
Bu reaksiyalarning qisqartirilgan ionli tenglamalari quyida-
gicha bo‘ladi:
CO
2
3
– 
+ 2h
+
→
CO
2
→
+ h
2
O, 
hCO
3
–
+ h
+
→
CO
2
→
+ h
2
O.
Karbonat kislota tuzlarining kuchli kislotalar bilan ta’sirla-
shuvi reaksiyasi karbonatlar va gidrokarbonatlarni boshqa tuzlar 
orasidan farqlab olishda qo‘llanadi. Karbonatlarning kislotalar 
bilan ta’sirlashuvida vodorod ionlari bog‘lab olinadi, shuning 
uchun kislotalarni neytrallashda karbonatlardan foydalanish 
mumkin. Qishloq xo‘jaligida tuproqning kislotaliligini pasay-
tirish va strukturasini yaxshilash uchun maydalangan ohaktosh 
ishlatiladi (reaksiya tenglamasini mustaqil yozing).
Qizdirilganda ishqoriy metallarning karbonatlaridan tash qari 
barcha karbonatlar karbonat angidrid hosil qilib parchalanadi:
CO
-
3
CO
2-
3
http:eduportal.uz

---

55
CaCO
3
900–1200 °C
CaO + CO
2
.
Reaksion muhitdan karbonat angidrid chiqarib turilgan-
dagina bu reaksiya oxirigacha boradi.
Gidrokarbonatlar qizdirilganda karbonatlarga o‘tadi:
2KhCO
3
→
K
2
CO
3 
+ CO
2
→
+ h
2
O.
Natriy karbonatning suvli eritmasidan karbonat angidrid o‘t-
ka zilganda natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) hosil bo‘ladi:
Na
2
CO
3
+ CO
2
+ h
2
O 
→
2NahCO
3
.
Kalsiy karbonat CaCO
3
tabiatda eng ko‘p tarqalgan birikma 
bo‘lib, ohaktosh, bo‘r, marmar, stalagmit, stalaktitlar – uning 
turli ko‘rinishdagi minerallaridir.
CaCO
3
– ohaktosh muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy
birikma. U qurilish materiali, sement, so‘ndirilgan ohak, shisha
ishlab chiqarish uchun asosiy xomashyodir.
Tog‘larda, asosan, ohaktosh CaCO
3
bo‘ladi. Ohaktosh CO
2
va suv ta’sirida eruvchan tuz Ca(hCO
3
)
2
ga aylanadi:
CaCO
3
+ CO
2
+ h
2
O = Ca(hCO
3
)
2
.
hosil bo‘lgan Ca(hCO
3
)
2
harorat ta’sirida yana CaCO
3
ga
ay la nib qotib qoladi:
Ca(hCO
3
)
2
→
CaCO
3
+ CO
2
→
+ h
2
O.
Natriy karbonat Na
2
CO
3
– suvsizlantirilgan soda sun’iy ra-
vishda olinadi va shisha, sovun olishda, qog‘oz, to‘qimachilik, 
neft sanoatida, turmushda ishlatiladi.
Natriy gidrokarbonat NahCO
3
– ichimlik sodasi tibbiyotda, 
non mahsulotlari tayyorlashda, o‘t o‘chirish ballonlarini za ryad-
lash (to‘ldirish)da ishlatiladi.