O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik vazirligi

DON VA URUG‘CHILIK FAOLIYATI. Bunda eng asosiy va mu’tadil jaraenlardan biri don va uruglarning nafas olishi hisoblanadi. Ushbu jaraen ya’ni saqlash don atrofi va tarkibida turli xil mikroorganizmlar, zararkunanda va boshqa komponentlar havo almashuvi hamda nafas olish natijasida rivojlanishi hamda ku’ayishi uchun kulay muhit yuzaga keladi.
NAFAS OLISH Don va uruglarni saqlashdagi xaet faoliyati uchun kuvatni organiq moddalar asosan qandlardan dissimilyatsiya jaraenii orkali oladi. Bu holatda sarflanadigan qandlar gidroliz natijasida yeki juda murakkab chamlangan moddalarning oksillanishi natijasida tuldiriladi.
Donning xaet faoliyatini issiqlik bilan ta’minlash uchun nafas olishda juda ku’ miqdorda geksoz ‘archalanishi kuzatilgan.
Don uyumida nafas olishda ajratib chikkan karbonat angidridning yutilgan kislotaga bulgan nisbati nafas olish koeffitsienti deb yuritiladi. Nafas olish koeffitsienti asosan namlikka qarab ugaradi. Masalan donning namligi oz bulganda yukori namlik 14017% bulganda birga yaqin, 17% dan yukori bulganda birdan past bulishi aniqlangan. Barcha usimliklarning don va uruglarini saqlashda nafas olish tezligi bir xil omillarga bog‘liqligi aniqlangan, ular ikki guruhga bulinadi: don uyumlarida nafas olish tezligiga ta’sir etuvchi omillar, namlik6 harorat va don uyumlarida havo almashinishi darajasi.
Don kanchalik nam bulsa, u shunchalik tez nafas oladi. Asosiy boshokli ekinlarning don va uruglarini namligi 14% dan kam bulmasa saqlashag chidamlidir. Ularni baland xirmonlarda saqlashga tadbirlari kullaniladi. Saqlash davrida haroratning kutarilish natijasida donlarning nafas olish tezligi oshadi. Yukori haroratda (50°S va undan yukori) don tukimalari tarkibiga kiradigan moddalar ‘archalanish
natijasida nafas olish tezligi susayadi, natijada don nobud buldi.
Don va uruglarning nafas olish tezligi6 atrofidagi gaz muhitning tarkibiga ham chambarchas bog‘liqdir. Ularning normal nafas olishi fakat kislorod ishtirokida bulishi mumkin. Xosil yigilgandan keyin don yetilishi. Don va uruglarda saqlash davrida unib chikish kobiliyatini yaxshilashga va texnologik
sifatlarni kutarishga olib keladigan jaraenlar yigindisi yigib olingandan keyingi yetilishi deyiladi.
Donlarni yetila borishida uruglarning unib chikish darajasi keskin oshadi va nafas olish tezligi susayadi.
Don (urug) larni saqlash davrida unishi. Don va uruglarni saqlash davrida unishib bu saqlash amalietidagi ma’lum xodisa bulib, xanuzgacha tegishli ravishda salbiy baholangan emas. Ma’lum donning unishi va usishi nafas olishi bilan uzviy boglangan bulishi bilan uning okibatida ku’ kuvvat sarf etadi, ku’ miqdordiga kuruk moddalar isrof buladi va texnologik sifatlari yemonlashadi.
Mikroorganizmlarning xaeti. Yil davomida mikroflarning faol xaet kechirishi natijasida, asosan bakteriya va mogor zamburuglar saqlash jaraenida jaxon xujaligida donning 1-2% miqdorda kuruk moddalari isrof buladi. Zararkunandalarning xaeti. Don grammlarining zararkanandalari bulmish xasharotlar va kanalar kulay sharoitda ovqatlanadi, nafas oladi va ku’ayadi.
Xujaliklarda uruglik, oziq-ovqat va yem-xashak jamgarmalarini saqlashni tashkil qilishda asosiy holatlarni inobatga olish zarur.
Ku’chilik zararkunanda xasharotlar uchun harorat darajasi 26-29°C orasidagi buladi. Kanalarda u ku’rok farq kiladi. Un kanasi juda past harorat (14-23°C) optimal bulsa, Radionov kanasi uchun esa 29-35°S yaxshi harorat hisoblanadi.
Sichkonsimon kemiruvchilar. Oziq-ovqat jamgarmasining ma’lum kismi, jumladan donlarning nobud bulishi hamda buzilishi kemiruvchilar-kalamush sichkon va dala sichkonlarni tomonidan amalga oshiriladi.
Don uyumlarining uz-uzidan kizishi. Don uyumlaridagi asosiy komponentlarning faol xaeti natijasida haroratning kuzatilishi uz-uzidan kizish deyiladi. Donlarning jadal nafas olishi natijasida hamda yevvoyi usimliklarning uruglari6 mikroorganizmlar, xasharot va kanalardan ajraladigan uyumida issiqlikni yemon utkazishi sababli ushlanib koladi. Uz-uzidan kizishni kelib chikishga ularning nam utkazuvchanlik va uz-uzidan navlarga ajralish xususiyatlari sabab bulib, natijasida yukori namlik va turli xilma- xil aralashmali kismlar paydo buladi.
Uz-uzidan kizish yuzaga kelganda avvalo uyumining ba’za yerlarida, keyinchalik uning hamma hajmlarida harorat 55-65%°S kamdan-kam xollarda esa 70-75°S gacha kutariladi.

2. Don uyumlarini saqlash tartibi va usullari.

Don uyumlarini saqlash tartibi va usullarin uziga xos xususiyatlarga asoslangan.
Saqlashni muvaffakiyatli tashkil etishda don uyumining har birining aloxida xususiyati va ahamiyatini tushunish kamlik kiladi.
Ular orasidagi uzaro bog‘liqlik xususiyatlarini fakat tugri ishlata bilish hamda don uyumi bilan uning atrof muhiti o‘rtasidagi uzaro harakat ku’rok texnologik va iktisodiy samaradorlikni ta’minlaydi.
Don uyumlarining saqlanishiga ta’sir etuvchi omillar kuyidagilar hisoblanadi.
-Don uyumining namligi va uning atrof-muhiti.
-Don uyumi va atrof muhitning harorati
-Don uyumiga havoning yetib borishi
Ushbu omillar don uyumlarini saqlash tartib asosida kuyilgan. Xozirgi paytda kuyidagi saqlash tartibi kullaniladi.

1. 
   don uyumini kuruk, xolda saqlash
   
2. 
   don uyumini sovutilgan xolda saqlash v)don uyumini havosiz joyda saqlash
   

Don uyumining saqlashda uning barkarorligi oshirish uchun saqlash tartibiga zaruriy ravishda kushimcha yerdamchi tadbirlar kullaniladi. Bunday tadbirlarga don omborlarga joylashtirishda avval shamollatish, kimeviy moddalar bilan konservalash, don zararkunadalariga karshi kurashish hamda kompleks o‘erativ tadbirlarga rioya qilish va boshqalar kiradi.
Uruglik donlar saqlashiga qarab ikkita bulinadi. Birinchisi-bu biologik saqlanish muddati bulib, donning oxiri saqlanish muddati deyiladi. Ikkinchisi esa xujalik uchun ahamiyatga ega bulgan saqlanish muddati bulib, don turlariga davlat standartlari talabiga javob beradigan unb chikish kobiliyatini saqlagan muddatga aytiladi.
Don uyumini kuruk holatda saqlash. Don uyumi turlari bo‘yicha tang (kritik) namlikdan past xolda saqlanganda don tarkibidagi barcha tarkibiy kismlar anabiotik xolda boshqacha qilib aytganda modda almashinish jaraenlari nafs olish va boshqa hamma fiziologik jaraenlari nafas olish va boshqa
hamma fiziologik jaraenlar keskin pasayadi. Tashqi sharoit omillardan yaxshi muxofaza qilib tozalanib saqlansa donlarni omborlarda 4-5 yilgacha xirmonlarni 2-3 yilgacha saqlash mumkin.
Don uruglarni kuritgichlarga kuritish. Don va uruglarning barcha kuritish usullari ularning sarbtsion xususiyatlarga asoslangan. Don uyumini kuritish donchilik xujaliklaridatabiiy va sun’iy issiqliklardan foydalanib olib boriladi. Tabg‘iiy usulda
kuritish kuesh nuri yerdamida bajariladi. Donlarni kueshda kuritishda kalinligi 10-20 sm, dukkakli donni10-15 sm, tarik donnini 4-5 sm kalinlikda yeyib kuyish tavsiya etiladi. Donni kueshdakuritishda muntazam ravishda har 2-3 sota mobaynida agdarib turish lozim. Agar bu texnologiya tugri bajarilsa, uning namligi bir kunda 1-3% ga kamayishi mumkin.
Bugungi kunda don kuritgichlarini uch xil turi tarkalgan bulib, ular kuyidagilardan iborat:

1. 
   kurukli kurutgich (shaxtali)
   
2. 
   barabanli (gildirak shaklida) kuritgich v)erga o‘rnatiladigan kuritgich (na’olg‘nqy)
   

Kudukli kuritgich turi jaxon amalietida tarkalgan. Bunday nomni kuyilishiga sabab, uning ishchi kamerasining tuzilishi ku’rok yassi tugri burchakli metall (bunker) kudukni eslatadi.

Ularning ish unumdorligi 1 soatga 8,16 tonna. Barobanli kuritgichda aylanib turadigan gildirakka donni se’ib, isik havoni yunaltirish orkali oshiriladi. Bularning ish unumdorligi 1 soatda 2 tonnadan yetilishi mumkin.

Xozirgi kunda kuzgarmaydigan barobanli kuritgichlar ham yaratilgan bulib, ish unumdorligi 1 soatda 8 tonnagacha donni kuritish imkonini beradi. Donni sovitilgan xolda saqlash. Bu usulda don uyum havo harorati pasaytirilgan muhitda saqlanadi. Don uyumlarini sovuk xolda saqlashga ulardagi katta isiklik energiyasi imkoniyati yaratib beradi7 SHu xususiyatga asosan don uyumining ku’chilik kismini sovuk omborxona va elevatorlarda kech kuzdan bahorning oxirigacha xatto yil davomida saqlash mumkin.
Agar don uyumi uzok vakt saqlashga muljallangan bulsa va don tarkibidagi namlik (12,0- 12,5) bazis konditsiyasidan past bulsa 5-8°S gacha sovitish mumkin.
Don uyumini sovitishni ikki usulga bulish mumkin.
1. Faol shamollatish. 2.Engil shamollatish.
Don uyumini yengil shamollatishda donlar sho‘irilmay va majburiy havo yunaltirilmaydi. Omborxonaning past harorati uni ochib shamollatish havoni xaydaydigan va surib oladigan kushilmalardan foydalanib foydalanib amalga oshirish imkonini beradi.
Don uyumlarini govaklardan iborat bulishi hisobga olgan xolda unga havo okimining majburiy yunalishiga faol shamollatish usuli deb aytiladi. Ventilyatorlar yerdamida kuchaytirilgan havo don uyumining ichiga moslashtirilgan kanallar yeki quvurlar orkali har xil yunalishlar bo‘yicha yunaltirilib don kuritiladi.
Donni havosiz muhitda kuritish (germetik) sharoitda germetik sharoit karbonat angidridning tabiiy tu’lanishi va tirik organizmlarning nafas olishi natijasida kislorodning kamayishi ‘isobiga don massasiga turli xil gazlarni yuborib, don oraligi-
dagi havoni sikib chikarib va don massasida vakuum xosil qilish bilan yaratilgan. Don massasini germetik sharoitda saqlash uchun maxsus germetik omborlar talab qilinadi. Xozir amalda don massasi germetik usulda saqlash uchun kazilagn zovurlardan foydalaniladi. Don saqlanadgan zovurlarning chukurligi 3,5 sm va 3,4 uzunligi keragicha bulishi mumkin.
Don massasi saqlanadigan omborlar. Don massasi maxsus kurilgan binolarda ya’ni omborda saqlanadi. Omborlarda saqlanadigan donning fizik va fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan xolda kurilishi va bir kator texnologik, texnik, ekspluatatsion va iktisodiy talablarga javob berishi lozim. Don omborlarining hajmi, foydalanish va donni saqlash muddatiga qarab, oddiy bostirmadan tortib, ish jaraenlari to‘la avtomatlashtirilgan va mexanizatsiyalashgan turlari mavjud.
Don omborlarining oddiy omborlarda don polga tukib saqlanadi. Gallachilik xujaliklarida 250-550 t don joylanadigan omborlar kurilgan. Qandukli don omborlarida har xil navlarning kichik navlarning
kichik partiyalari saqlanadi. Bu ti’dagi don omborlari bir biridan ajratilgan qanduklardan yeki benkerli omborlardan iborat.
Minorali don omborlari-baland, tsilindr yeki tugri turtburchak shaklli, tubi konussimon bulib, ku’gina ish jaraenlari tulik mexanizatsiyalashgan. Minorali don omborlarining (silos) eng takomillashgan xili-don elivatorlari hisoblanadi. Elevator vazifasiga qarab don kabul kiluvchi yeki tayerlovchi (hajmi 15-100
ming t. donni kabul qilib olish, ularni tozalash, kuritish va jo‘natishga muljallangan. Ishlab chikaruvchi tegirmonlarda, zavodlarda kuriladi, hajmi 10-150 ming t bazasli donni uzok muddatga saqlaydigan hajmi 100-150 ming t) xillarga bulinadi. Elevator silos (katta hajmli idish) korpusga biriktirilgan bulib, korpus
yaxlit temir betondan (balandligi 30m, diametri 6-7 m) doira shaklida kuriladi.

3. Don omborxonalarining tasnifi va asosiy ko‘rsatkichlari

Don omborxonasi – bu gorizontal yoki qiya polli inshoot bo‘lib, bu yerda don uyum holida saqlanadi.
Kam miqdorda sement va metall sarflab hamda mahalliy materiallardan foydalanib, elevatorlarga nisbatan omborxonalarni tezroq qurish mumkin. Foydalanishning dastlabki davrida oddiy harakatlanuvchi mashinalardan foydalaniladi. Biroq keyinchalik omborxonalar elevatorlarga qaraganda xarajat ko‘p talab qiladi, qo‘l mehnatidan ko‘proq foydalaniladi. Hudud maydoni, temiryo‘llar, avtomobil yo‘llarining uzunligi katta bo‘ladi. Don bilan amalga oshiriladigan jarayonlarni qisman avtomatlashtirish mumkin. Bundan tashqari, omborxonalarda 1 t sig‘imga 2,5...3 m3 xona, elevatorlarda esa 1,5...1,7 m3 xona to‘g‘ri keladi.
Don omborxonalari donni joylashtirish usuli, bo‘shatish — yuklash ishlarini mexanizatsiyalashtirish darajasi, donning saqlanish muddati va qurilish materialining turiga qarab tavsiflanadi (7-rasm).
Don omborxonalarining namunaviy loyihalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ularda qurilish va loyihalashning ko‘p yillik tajribasi umumlashtirilgan. Tekis polli zamonaviy omborxonalarning sig‘imi 3200 va 5500 t, qiya polli omborxonalarniki 7500 t. Qurilish vaqtida va foydalanishda kamxarajatli bo‘lishi omborxonalarga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri hisoblanadi.
Omborxonalarning eng ko‘p tarqalgani to‘rtburchak shaklidir. Unda devor uchun mahalliy materiallar (gpisht, beton yoki shlakobloklar, chig‘anoq - tosh, yig‘ma temir - beton), tomning karkasi uchun esa yog‘och, yig‘ma temir-beton yoki po‘lat konstruksiyalardan foydalaniladi. Tomning karkasi odatda yog‘ochdan yoki yig‘ma temir-betondan quriladi.
Omborxonalarning asosiy o‘lchamlari donning saqlanuvchanligini ta’minlash uchun qurilish me’yorlari va foydalanish sharoitlari talablarining bajarilishi hisoblashlaridan to‘iladi. O‘tga chidamsiz omborxonalarning maydoni 1200 m2 bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘lib, o‘tga chidamli omborxonalar maydoni o‘lchami har xil bo‘ladi.
Birinchi omborxonalar 20 m uzunlikda quriladi. Omborxonalar maydonida temiryo‘llar va avtomobil yo‘llari ko‘payishi bilan birlashtiruvchi ayvonlarga ham ehtiyoj tug‘iladi.
Omborxonalarning mexanizatsiyalashtirilgan ishchi minoralari yuqoriga va pastga konveyerlar bilan bog‘lanadi. Omborxonalarning maydonda joylashuvi chiziqli – temiryo‘l va avtomobil yo‘llariga ‘arallel va yon tomonda joylashgan bo‘lishi mumkin. Ombor-xonalarning chiziqli (qatorli) joylashuvi alohida omborxonalarning bog‘lanishini va donning harakatlanish sxemasini soddalashtiradi.
‘arallel joylashgan omborxonalar reversiv konveyerlar bilan birlashtirilgan bo‘ladi. Bu donni istalgan omborxonadan tozalashga, quritishga, uzatishga yoki mexanizatsiyalashgan minora orqali yuklash-jo‘natish imkoniyatini beradi. Avtomobillarning omborxonalarga kelishi oson bo‘lishi kerak. Temiryo‘l o‘qidan omborxona devorigacha bo‘lgan masofa 3,1 m dan oshmasligi kerak, ammo bu masofa ko‘pincha harakatlanuvchi moslamadan unumli foydalanish uchun 6 m gacha yetkaziladi.
Omborxonalardan qo‘shni inshootlargacha bo‘lgan masofa yong‘in xavfsizligi me’yorlari talablari asosida tanlanadi. Maydonda yer osti suvlarining eng yuqori sathi qumsimon grunt uchun
1,5m dan kam bo‘lmasligi kerak. Qiya polli omborxonalar yer osti qismi atmosfera yog‘inlari o‘tmaydigan tarzda joylashtiriladi.
Omborxonalardan foydalanishda uyumning balandligi donning sifatiga qarab, lekin hisoblashdagidan yuqori bo‘lmagan holda (devorlar yonida 2,5 m va o‘rtasida 5 m) qabul qilinadi. Brandmauer oldidagi don uyumining balandligi 2,5 m dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Buning uchun devorlarda uyumning balandligi qizil chiziq bilan belgilab qo‘yiladi.
Omborxonaning loyihalash (‘as’ort) sig‘imini quyidagi formuladan aniqlash mumkin:

bu yerda: En – omborxonaning loyihadagi sig‘imi, t; A – omborxonaning ichki uzunligi, m;

B – omborxona ichki kengligi, i; h – donning devorlar yaqinidagi uyumi balandligi, m; a – don uyumining yuzadagi uzunligi, m; b – don uyumining yuzadagi kengligi, m; H – don uyumining omborxona o‘rtasidagi balandligi, m; γ donn—ing naturasi, t/m³.
Donning yuzadagi uyumi balandligi a va b ni quyidagi formulalardan hisoblash mumkin:
a = A – 2(H – h) ctg α; b = B – 2(H – h) ctg α

bu yerda: α — tabiiy qiyalik burchagi, grad; α = 25°.

Omborxonaga sifati turlicha bo‘lgan don joylashtirilganda yuqoridagi formula bo‘yicha aniqlangan ‘as’ort sig‘imi 10—20 % ga kamaytiriladi.
Turli o‘simlik donlari va don mahsulotlarini joylashtirish uchun omborxona sig‘imini aniqlashda naturaning quyidagi qiymatlaridan foydalaniladi (t/m3):

Omborxonalar konstruksiyalarining asosiy elementlari

Devorlar. Don devorlari mustahkam bo‘lishi bilan birga, donni atmosfera yog‘inlaridan himoya qilishi, ichki yuzasida zararkunandalar kirishi mumkin bo‘lgan yoriqlar, tirqishlar, kovaklar bo‘lmasligi kerak.

Donning yon tomondan beradigan bosimi gorizontal ta’sir etishi sababli omborxona devorlari tirgak vazifasini o‘taydi. Devorlar maydoni uch tomondan tayanchga ega bo‘lgan plitalar sifatida hisoblanadi.
Hisoblashda donni devorning ichki yuzasiga ishqalanishi hisobga olinib, bu ko‘ndalang kesim yuzasi o‘lchamlarini qisqartirish va qurilish materiallarini tejash imkonini beradi.
Donning devorlarga yon tomondan beradigan bosimi, donning naturasi 0,8 t/m3, tabiiy qiyalik burchagi 25°, ortiqcha yuklanish koeffitsiyentini 1,3 ga teng deb hisoblab, Kulon qonuni bo‘yicha aniqlanadi. Don qatlamining devorlar yaqinidagi balandligi H ni hisobga olgan holda omborxonaning 1 m uzunligiga gorizontal bosimining qiymati quyidagicha bo‘ladi (9-jadval).
9-jadval

Donning devorga yon tomonlama bosimi notekis tarqalganligi uchun uning qalinligi balandlik bo‘yicha bir xil bo‘lmaydi (1-rasm). Mahalliy materiallardan quriladigan omborxonalarning loyihalarida har 3 m dan keyin devorlarning yetarlicha mustahkamligi va turg‘unligini ta’minlovchi kontrforslarni joylashtirish hisobga olinadi. Yer osti namligidan himoyalash uchun poydevor va devor orasiga gidroizolatsion qatlam (ruberoid yoki serizit) qo‘yiladi. poydevor betondan quriladi. Uning o‘lchamlari gruntning hisoblangan qarshiligi 2,5·10 ‘a uchun qabul qilinadi. Devorni siljishdan saqlash uchun poydevor «tishli» qilinadi, devor burchaklari yonida omborxona poli yassilanadi (don qoldiqlaridan tozalashni qulaylashtirish uchun).

poydevorga yomg‘ir suvlari sachrashidan himoyalash maqsadida omborxona atrofiga kengligi 1,0 m bo‘lgan asfalt yo‘lak va suv ketishi uchun lotok-ariq yotqiziladi.

Darvozalar omborxonaning uzunasiga va yon tomoniga joylashtiriladi. Kengligi 2,2 m va balandligi 2,6 m bo‘lgan darvozalar to‘liq ochiladigan qilib quriladi. Shuning uchun, ichki tomondan eshik tuynugi taxtalar bilan yopilib, don bosimi tosh devorga siqiladi. Taxtalar ustiga qushlarning omborxonaga kirishining oldini olish maqsadida to‘r tutiladi. Hozirgi kunda ko‘pchilik omborxonalar mexanizatsiyalashtirilgan tarzda qurilib, darvozalarning ko‘p bo‘lishi maqsadga muvofiq emas. Bitta darvoza qurilib, pastki konveyer elektrodvigateli bilan blokirovkalanadi.
Derazalar. Deraza tuynuklari 600 x 1400 mm bo‘lib, qushlarning kirishidan himoyalash uchun to‘r bilan to‘siladi. Deraza tuynuklari don sathidan balandga o‘rnatiladi. Deraza ramalari gorizontal ilgaklarga osilib, tashqariga ochiladi. Bu omborxonaga kirmasdan ularni shamollatish imkonini beradi. Elektr yoritgichlaridan foydalanilganda pol sathidagi yoritilganlik 10 Lk dan kam bo‘lmasligi kerak. ‘rojektorli yoritishdan ham foydalaniladi. Bu holda derazalar o‘rnatilmasa ham bo‘ladi. Shuning uchun qiya polli omborxonalarda ba’zi hollarda derazalar o‘rnatilmaydi.
Harakatlanuvchi mashinalarni ulash uchun tashqi devorlarga elektr shitlari o‘rnatiladi. Omborxonalarga o‘rnatilgan barcha elektr jihozlari va apparatlar changdan himoyalangan bo‘lishi kerak. pollar qo‘zg‘aluvchi moslama og‘irligini ko‘tara oladigan darajada mustahkam bo‘lishi, namlikni o‘tkazmasligi, donni kemiruvchilar kirishidan himoyalashi va zararkunandalarning rivojlanishi uchun sharoit yaratmasligi kerak.
Zamonaviy don omborxonalari asfaltli pollardan iborat. Tosh va beton pollar maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, chunki ular harakatlanuvchi moslamani ko‘chirishda yemiriladi. polni asfaltlashdan oldin tuproqning 200 mm gacha qatlami olib tashlanadi va poydevorlar uchun handaq qazishda hosil bo‘lgan grunt bilan to‘ldiriladi, tekislanadi va yaxshilab zichlangach, neft bitumlaridan tayyorlangan asfalt bilan qo‘lanadi. Qirrali toshli asfaltlardan foydalanish mumkin emas. Qalinligi 250...300 mm bo‘lgan asfalt qo‘lamasi nolinchi sathdan 200 mm balandlikda o‘rnatiladi. polning bunday konstruksiyasi harakatlanuvchi moslamaga chidamli bo‘ladi.
Tom. Bu omborxonaning eng muhim qismi bo‘lib, donning saqlanuvchanligi birinchi navbatda uning suv o‘tkazmasligiga bog‘liq. Don saqlashning me’yoriy shartlari omborxonaning
tomi mustah kam, yengil, o‘tga chidamli va issiqlikni kam o‘tkazadigan bo‘lishini talab qiladi. Tomning asosiy karkasi yog‘ochdan ishlanadi. O‘rtadagi ‘roletni to‘sib turuvchi ferma xuddi shunday konstruksiyadan tayyorlanadi.
Temir-beton va gpishtli omborxonalarda temir-beton va metall konstruksiyalar ishlatiladi. Tomni yopishda ishonchli va uzoq muddat xizmat qiladigan materiallar: shifer, eternit, tunuka (oq va qora) va ruberoid qo‘llaniladi. Shu sababli loyihalarda tomning qiyalik burchagi 26°30’ qilib qabul qilingan.
Don omborxonalarining konstruksiyalari Don omborxonalarining bir nechta konstruksiyalari ishlab chiqilgan. Dastlab sig‘imi 3200 t bo‘lgan, omborxona qurilgan (2-rasm).

2-rasm. Sig‘imi 3200 t bo‘lgan don omborxonasi

Uning afzalligi konstruksiyasi sodda bo‘lib, turli mahalliy materallardan hamda harakatlanuvchi va turg‘un moslamadan foydalanish mumkinligi hisoblangan. Omborxona qurishda standart o‘lchamdagi o‘rmon materiallaridan foydalanilgan. Omborxona loyihasida g‘o‘la va taxtalarining standart uzunligi asos qilib olingan (6,5 m). Bo‘ylama yo‘nalishda omborxona 6,2 m dan to‘qqizta va 3,1 m dan ikkita chetgi ‘roletga ajratilgan. Ko‘ndalangiga omborxona uchta ‘roletga bo‘lingan: o‘rtadagisi 11 m va ikkita chetdagisi 4,5 m dan. O‘rtadagi ‘roletning keng bo‘lishi omborxona ichidagi harakatlanuvchi mexanizm bilan manevrlash imkoniyatini beradi. Bunday omborxona qurishga ketadigan xarajatlar 1 t sig‘im uchun 0,585...0,615 kun va 0,450...0,600 t materialni tashkil qiladi.

Shu bilan bir qatorda yig‘ma temir-beton omborxonalar ham quriladi (3-rasm). Yig‘ma temir- beton omborxona quyidagi afzalliklarga ega: yil mavsumidan qat’iy nazar qurish imkoniyati bor, qurilish maydonida ishchilar soni kamayadi, qurilish sifati ortadi; qurilish maydoniga tashib keltiriladigan materiallar massasi kamayadi, (35 % gacha).
Sig‘imi 5500 t li birinchi yig‘ma temir-beton ombor panelli konstruksiyasidan loyihalangan. Ko‘ndalang kesimda omborxona ichki ustunlar bilan uchta ‘roletga bo‘lingan: o‘rtadagisi – kengligi 12 m va chetdagilari 6 m dan iborat bo‘lgan. Tashqi ustun(kolonna)lar \har 2 m da o‘rnatilgan; ular stakan turidagi poydevorlar hisoblanadi; kolonnalar orasiga qovurg‘ali devor panellar o‘rnatilgan. Keyinchalik karkas konstruksiyali devorlardan iborat omborxona loyihasi ishlab chiqildi. So‘ngra yig‘ma omborxonalarni qurishda beton, po‘lat va yog‘och sarfini kamaytirish uchun yangi namunaviy loyiha yaratilindi. Bu omborxonaning gabarit o‘lchamlari va sig‘imi 5500 t sig‘imiga ega bo‘lgan omborxonaniqi singari.

3-rasm. Don uchun yig‘ma temir-betonli omborxona
Asosiy farq qiladigan tomonlari quyidagilardan iborat: ko‘ndalang yo‘nalishda omborxona kolonnalar, regellar va fermadan hosil qilinadigan rama sistemasidan iborat (4-rasm). Qattiq birikmalar boltlar yordamida biriktirilgan; tashqi ustunlar o‘lchami ichki kalonnalar singari 6 m ga teng qilib olingan; tashqi poydevor o‘lchamlarini kichiklashtirilgan; gruntga mustahkamlangan va omborxona devoridan gorizantal siljish kuchlarini qabul qiluvchi maxsus bo‘shatuvchi plitalar yordamida qurilgan.
Yig‘ma omborxonalardan S3-60 namunaviy loyihasi asosida bir qancha konstruktiv o‘zgarishlar bilan qurilgan omborxonalar keng tarqalgan. S3-60 yig‘ma temir-beton omborxonasining 1 t sig‘imini qurishga ketadigan xarajat 0,4 kishi – kun va 0,2 t materialni tashkil qiladi.
Sig‘imi 3200 t li omborxonaga o‘xshash JBM-61 omborxonalari ham keng tarqalgan. Uning sig‘imi 3200...7500 t, devorlari mahalliy materiallardan va karkasi – yig‘ma temir-betondan tayyorlangan. Devorlar ostidagi poydevor harsang toshdan tasmasimon qilib, kolonnalar ostidagi poydevorlar temir-betondan ishlab chiqiladi. Tashqi devorlar gpishtdan yoki harsang toshdan, yirik bloklardan, oddiy toshdan, kolonnalar yig‘ma temir-betondan tayyorlanadi. Tom to‘sig‘i VO(BO) yoki VU(BU) shiferdan tayyorlangan. Omborxonani qurishning mehnat sig‘imi 0,334 kishi — kun bo‘lib, bu sig‘im 3200 t li omborxonaning 1 t sig‘imiga nisbatan 45 % kam. Bu loyihalardagi don balandligi devorlar oldida 2,5 m, o‘rtasida 5 m ni tashkil etishi hisobga olingan. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, bu balandlik bir qator konstruksiyalardagi balandlikka nisbatan yaxshi bo‘lib, balandlik kichik bo‘lganida omborxonaning sig‘imi kamayadi, yuqori bo‘lganida – konstruktsiya og‘irlashib ketadi.

4-rasm. Don omborxonalarining tasnifi

Nazorat savollari

Donlar tuzilishi va kimyoviy tarkibiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? Donning fizik xususiyatlari deganda nimani tushunasiz?
Donlarni don omborlariga qabul qilish qanday amalga oshiriladi? Don omborlarining konstruksiyasi haqida ga’iring?

22-ma’ruza: Gaz muhiti boshqariladigan saqlash omborlari Reja;

1.