Va yowoyi cho'chqa kabi hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ko'pincha qo'y, echki, ot va sigir kabi uy hayvonlariga ham hujum qiladi

cho I va dasht singan ochiq yerlarda yashaydi. Arslon kechasi ovga chiqadi. Kunduzi esa cho 1 va dashtdagi chuqurchalarda yotadi. U kiyik, zebra va yowoyi cho'chqa kabi hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ko'pincha qo'y, echki, ot va sigir kabi uy hayvonlariga ham hujum qiladi.

Hon. Ilonlar suvda va quruqlikda yashaydi. Ilonlaming oyog'i bo'lmaydi. Shuning uchun ham u sudralib yuradi. Ilonlar vaqt-vaqti bilan po'st tashlaydi. Ular sichqon, qushlaming bolasi, kaltakesak, baqa va baliqlar bilan ovqatlanadi. lion toshlar orasiga, sichqon va kalamushlar iniga, yer yoriqlari va kovaklarga, daraxtlaming ildizi ostiga kirib qishki uyquga ketadi. U bitta, bir nechta, ba'zan esa 100 tadan 200 tagacha bo'lib qishlaydi. Ilonlar zaharli va zaharsiz bo'ladi. Zaharli ilonning zahari olinadi.

Ilon zaharidan tibbiyotda turli kasalliklami davolashda foydalaniladi. Zaharsiz ilonning eng ko'p tarqalgani suvilonidir. Suvilon mart oyida qishki uyqudan uyg’onadi. Ular bahoming dastlabki kunlarida suvga bormaydi. Soatlab oftobda isinib yotadi. Aprel oyida suvga tushib oladi.Suvilon suvda yaxshi suzish bilan birga, quruqlikda ham tez sudralib yura oladi. U ko'pincha ariq, hovuz va anhorlarga yaqin joyda yashaydi. Baqa va mayda foaliqlar bilan ovqatlanadi.Zaharsiz ilonga bo'g'ma ilon ham kiradi. Bu ilon tutib olgan hayvonlarini bo’g'ib o'ldiradi, so'ngra butunligicha yutib yuboradi. O'zbekistonda uchraydigan zaharli ilonlarga qora ilon, charx ilon, ko'lvor ilon, qalqontumshuq ilon va ko'zoynakli ilon kiradi.Zaharli ilon chaqqanda shifokorga borishdan oldin qo'l-oyoqning ilon chaqqan joyidan yuqori qismi bog'lanadi. Ilon chaqqan joydagi qon qo'l bilan siqib chiqariladi yoki so'rib tashlanadi. Ilon zahari so'lak tekkanda qisman kuchsizlanadi. So'ngra kaliy permanganat yoki soda eritmasiga dokani ho'llab jarohatlangan joyga bosiladi. Ilon chaqqan kishiga suv, limonad, sut va kofe ichirish foydalidir. Dastlabki tadbirlar ko'rilgach, shifokorga murojaat qilish lozim.

Kaltakesak. U, ayniqsa, cho'lda ko'p bo'ladi. Kaltakesak oyoqlari bo'lishi bilan ilondan farq qiladi. Sariq ilon ham kaltakesakdir. Kaltakesaklaming 2 juft oyog'i bo'ladi. Faqat sariq ilonning qo'l-oyog'i bo'lmaydi. Ular juda tez yuguradi.Kaltakesak qo'ng'iz, o'rgimchak, chumoli, chigirtka, beshiktebratar va pashshalar bilan ovqatlanadi. U biror daraxt tagiga yoki qum tepalaming yon bag'riga in quradi. Sovuq tushganda iniga yashirinib, ko'klamgacha karaxt bo'lib yotadi.

Toshbaqa. U dala, qir va tog'larda ko'p uchraydi. Toshbaqa tanasining ustida va ostida suyak kosasi bo'lishi bilan ilon hamda kaltakesakdan farq qiladi. Toshbaqa o't bilan oziqlanadi. Chigirtka va qo'ng'izlami ham yeydi. Aprel-may oylarida urg'ochi toshbaqalar qumga uchtadan beshtagacha tuxum qo'yadi. Avgust oyida tuxumlardan yosh toshbaqalar chiqadi. Ular qum orasiga kirib, kelgusi bahorgacha uyquga kiradi.Toshbaqa daraxtlar tagiga, past va baland joylarga in qaziydi. U iyun oyida iniga kirib olib, oldin yozgi uyquga, keyin esa qishki uyquga kiradi. Bitta inda ba'zan ikki-uchta va hatto beshta toshbaqa bo'ladi.

Suvda yashaydigan hayvonlar Baliqlar. Okean Va dengizlarda bahaybat kit, yirtqich akulalar, odamlarga tez o‘rganuvchi delfmlar,

An- tarktika muzliklarida pingvinlar yashaydi. Ular, aso- san, baliqlar, planktonlar (juda mayda suv jonivorlari) bilan oziqlanadi.

Suvda baliqlaming ko'plab turi hayot kechiradi (99- rasm). Yirik baliqlar, asosan, mayda baliqlar, mayda baliqlar esa suvdagi turli mayda jonivorlar bilan oziqlanadi.

Baliqlar suvga tuxum qo‘yadi.

Tuxumidan mayda baliqchalar chiqadi. Ular to‘p-to‘p boMib hayot kechiradi.

Okean, dengiz va ko‘llarda katta miqdorda baliqlar ovlanadi. Baliqlardan turli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadi. Baliqlar suv omborlarida, sun’iy koMlarda ham boqiladi. Baliq mahsuloti odam organizmi uchun foydali boigan vitaminlarga boy. Baliqlaming mayda turlari akvariumda ham boqiladi.

Delfinlar. Delfmning rangi chiroyli, yon tomondagi suzgichlari o‘tkirlashgan, orqasidagi suzgichi egilgan, tumshug‘i uzun bo‘ladi (100- rasm).

Delfinlar guruh bo‘lib yashaydi. Bitta guruhda 20 dan 100 tagacha delfin boMadi. Agarda ulardan biri kasal bo‘lib qolsa yoki yaralansa, boshqa delfinlardan bir nechtasi unga birgalikda yor- dam beradi. Ko‘pincha bu qiziquvchan va o‘ymqaroq dengiz hayvoni suvdan sak- rab, kemalami kuzatib yuradi. Ular baliqlar bilan oziqlanadi.

Kitlar. Kitlar Yer yuzidagi eng yirik hayvon hisoblanadi. Ulaming uzunligi 32 metrgacha, ogMrligi 145 tonnagacha yetadi. Bu bahaybat hayvonlar mayda planktonlar, baliqlar va kril (qisqichbaqasimon mayda suv jonivori) kabi suv hayvonlarini tutib yeydi.

Baqa va qurbaqa

Baqa ko 'proq suvda yashaydi (102- rasrri). Lekin havodan nafas oladi. Baqalar, asosan, kasallik tar- qatuvchi chivinlar bilan oziqlanadi. Bu bilan ular odamlarga foyda keltiradi. Baqalar koMmak suvlarga,

4. 
   Muskullarimiz nima uchun kerak?
   

1. 
   Yurak qanday vazifani bajaradi?
   
2. 
   Yurakni chiniqtirish uchun nima qilish kerak?
   
3. 
   O'pka qanday vazifani bajaradi?
   
4. 
   Nafas olayotgan havo nima uchun toza bo'lishi zarur?
   

O'quvchilaming javobi o'qituvchi tomonidan to'ldiriladi.

3. 
   Yangi mavzularning bayoni. «Nerv sistemasi. Dam olishning ahamiyati» mavzusi boshida ikkita savol berilgan.
   

1. 
   Nima uchun hamma o'quvchilar bir xil o'qimaydi?
   
2. 
   Siz kuniga necha soatdan uxlaysiz?
   

O'quvchilardan bir nechtasi bu savollarga javob beradi, qolganlari to’ldiradi.

Yangi mavzu bo'yicha o'quvchilarga odamning bosh miyasi, orqa miyasi, nerv tolalari, ulaming vazifalari, dam olishning ahamiyati haqida batafsil so'zlab beriladi. Bunda darslikdagi matndan tashqari quyidagi matndan ham foydalanish tavsiya etiladi.

iv« nerv tolfliflri Odam o'ylaydi, tevarak-atrofda bo'layotgan hodisalar haqida fikr yuritadi, eshitadi, o'qiydi, yozadi. Bulaming barchasi bosh miya faoliyatining natijasidir. U bir necha bo'limdan iborat. Bosh miyaning har bir bo'limi odam hayoti uchun juda katta ahamiyatga ega. Kasallik yoki jarohatlanish tufayli bosh miyaning ma'lum bir bo'limi zararlangan odam gapirolmaydi. Boshqa bir bo'limi zararlangan odam esa o'z xatti-harakatini boshqarolmay qoladi. Odamning qon aylanish sistemasi, nafas olish a'zolari, ovqat hazm qilish a'zolari va boshqa ko'plab a'zolar, qo'l-oyoqlar harakati bosh miya va orqa miya orqali boshqariladi. Agar orqa miyadan oyoq muskullariga keladigan nerv tolalari zararlanib qolsa, oyoq ishlamay qoladi. Bunday holatda odam yurish u yoqda tursin, tik turolmaydi ham. Mabodo qo'llarga keladigan nerv tolalari shikastlanib qolgan bo'lsa, qo’llar ishlamay qoladi. Bu narsa hayvonning orqa miyasidan, masalan, oldingi oyoqlar muskuliga keladigan nerv tolalari zararlangan bo'lsa, oyoq harakatlanishdan qoladi, chunki bu oyoqning muskullari qisqarmay qo'yadi. Nerv tolalari tanamizning barcha a'zolarini bosh va orqa miya bilan bog'laydi. Ular orqali miyaga har xil qo'zg'alishlar uzatiladi. Qo'limizga bexosdan tikan kirib ketsa, shu zahoti qo'limizni tortib olamiz. Bu shuning uchun sodir bo'ladiki, teridagi nerv tolalarining uchlari qabul qilgan signallar zudlik bilan orqa miyaga yuboriladi. Orqa miyadan esa nerv tolalari orqali qolni bukib-yozib turuvchi muskullarga bir zumda signal keladi. Bunda qo'limizni xohlasak-xohlamasak harakatga kelganini, ya'ni tikandan tortib olganimizni ko'ramiz. Tanamizdagi barcha a'zolaming ishi o'zaro bog'liq. Masalan, kislorod yetishmaganda nafas olish tezlashadi va yurak tezroq uradi. Havo harorati ko'tarilganda teridagi qon tomirlar kengayib, terlash kuchayadi, shu zahoti yurakning ishi va nafas olish tezlashadi.

Dam olishning ahamiyati. Nerv sistemasi kuchli charchaganda ko'pincha bosh og'riydi, uyqu yo'qoladi, ishtaha yomonlashadi, ishlash qobiliyati ham pasayadi. Bunday holat bo'lmasligi uchun nerv sistemasiga vaqtida dam berish kerak. Nerv sistemasini mustahkamlash va unga dam berish uchun kun tartibiyaga rioya qilish, mehnat va dam olishni to'g'ri tashkil qilish, sog'lom uyqu qoidalariga rioya qilish lozim.

Kun tartibiga rioya qilish — bu ma'lum bir vaqtda ovqatlanish, dars tayyorlash, sayr qilish, mehnat qilish va uyquga yotishga o'zini o'rgatish demakdir.

Mehnat va dam olishni to'g'ri tashkil etish katta ahamiyatga ega. Maktabda har bir darsdan so'ng dam olish uchun qisqa muddatli tanaffus beriladi. TanafFus paytida biroz bo'lsa ham maktab hovlisiga chiqib



sayr qilish foydalidir. Maktabdan keyin bo'sh vaqtlarda havoda serharakat o'yinlar, sport va jismoniy mehnat bilan shug'ullanish kerak. Aqliy va jismoniy mehnatni almashtirib turish nerv sistemasi uchun yaxshi damdir. O'quvchilardan quyidagi topishmoq javobini topish so'raladi:

Bir narsa bor ko'p asl,

Seni etar mustaqil.

U ilmingni boyitar,

Kamroq bo'lsa koyitar.

O'zingda ham bordir bil,

Boshingda ham bordir bil,

Boshingdagi bu... (Aql)

Ovqat qanday hazm qilinadi?

Odam tanasidagi a’zolar tinimsiz ishlaydi. Bunda ular ko‘p quwat sarflaydi. Sarflangan quvvatning o‘mini to‘ldirib turish uchun oziq moddalar kerak bo‘ladi. Tanadagi a’zolaming o‘sishi uchun ham oziq moddalar talab etiladi.

Tanamizdagi a’zolar uchun zarur boMgan oziq moddalar biz iste’mol qilayotgan oziq-ovqatlardan o‘tadi. Shuning uchun biz doim ovqatlanib turamiz.

Og‘izga tushgan ovqat so‘lak bilan ho‘llanadi va tishlar yor- damida chaynaladi (110-rasm). Hazm qilish

a’zolari: 1 - og'iz va til;2 - tomoq;3 - qizilo'ngach; 4 - oshqozon; 5 - ingichka ichak; 6 — yo'g'on

Ovqatm yaxshi chay nab yutish kerak. Yudlgan ovqat bo'laklari to- moq va qizilo‘ngach orqali oshqo- zonga

tushadi Ovqat tushganda oshqozonning 110-rasm. devorlari cho‘ziladi va oshqozon kattalashadu

Ovqat oshqozonda 4 soatdan 8 soatgacha turadi. So‘ngra ovqat ingichka ichakka o‘tadi. Ichak devorla-

rining muskullari qisqarib-bo‘shashib turishi natijasida ovqat ichak bo‘ylab harakatlanadi.

Ingichka ichakning uzunligi 6 — 7 metr bo‘ladi. Ovqat ingichka ichakdan o‘tguncha 3 — 5 soat vaqt ketadi. Bu vaqt davomida ovqatdagi kerakli oziq moddalar bata- mom hazm boMadi. Ingichka ichakdan qonga o‘tganoziq moddalar qon tomirlari va naychalari orqali tana- mizning barcha a’zolariga yetib boradi.

Qonga o‘tgan oziq moddalar jigar va buyrakda tozalanadi.

Jigarda qonning tozalanishi natijasida hosil bo‘lgan o‘t suyuqligi o‘t pufagi orqali oshqozonga tushadi. 0‘t suyuqligi oshqozonda oziq moddalaming parchalanishida ishtirok etadi.

Buyrak qon tomiridagi ortiqcha moddalami tutib qoladi va siydik pufagiga yuboradi. Oshqozondagi ortiqcha suyuqliklar ham siydik pufagiga kelib tushadi va tashqariga chiqarib turiladi. Ingichka ichakda hazm bo‘lmagan ovqat qoldiqlari yo‘g‘on ichakda yig‘ilib boradi. Undagi ovqat qoldiqlari tanadan tashqariga chiqarib turiladi.

Ovqatlar va ovqatlanish qoidalari

Odam organizmi uchun hayvon va o‘simlik mahsu- lotlari zarur. Hayvon mahsulotlari go‘sht, yog⁴, baliq, sut, tuxum kabilardan iborat. 0‘simlik mahsulotlariga kraxmal, qandli, moyli va oqsilli o‘simliklar, jumladan, kartoshka, sabzavotlar, mevalar, o‘simlik moyi, donlar kiradi.

Hayvon mahsulotlari ko‘proq solingan ovqat to‘yimli bo‘ladi. 0‘simlik mahsulotlari unchalik to‘ymili boMmasa- da, ular organizm uchun zarur bo‘lgan vitaminlarga

Bolalar shirinlikni yaxshi ko‘radilar. Lekin shirinlikni ko‘p iste’mol qilish organizm -QcYmn i,asard\r. SbiriiL- liklar, ayniqsa, qanA-aYiS^A«c, kwvfeVs>\vokoladlarm ko‘p

«2K yeyish ishtahani bo‘g‘adi. Ishtahasiz iste’mol qilingan ovqatning hazm boiishi qiyin boMadi.

Odam organizmi uchun yeyiladigan ovqat xilma-xil bo‘lishi lozim. Ayniqsa, bolalar yaxshi o‘sishi, turli a’zolarining rivojlanishi uchun xilma-xil vitaminlarga boy boMgan ovqatlami iste’mol qilishi kerak. Ovqat yaxshi hazm bo‘lishi uchun ovqatlanish qoida- lariga rioya qilish lozim.

Bir kimda to‘rt mahal, har doim ma’lum bir vaqtda ovqatlanish zarur:

ertalab maktabga ketishdan oldin — nonushta;

maktabdan qaytgandan keyin - tushlik;

oradan 3 — 4 soat o‘tgach — choshgohlik;

kechqurun — kechki ovqat.

Ovqatlanish gigiyenasiga qat’iy rioya qilish lozim.

Amaliy Isli

1.106- rasmga qarab, oshqozoningiz joylashgan joyni toping.

2. 
   Hazm qilish a’zolari nomini ayting va daftaringizga yozing.
   

Tayanch so’zlar:nerv sistemasi,bosh miya,orqa miya,qizilo’ngach,oshqozon,ichak,ingichka ichak,buyrak,siydik pufagi,yo’g’on ichak.

SavoHar

1. 
   Nerv sistemasi nimalardan tashkil topgan? Bosh miya va orqa miya odamning qayerida joylashgan?
   
2. 
   Bosh miya va orqa miyaning vazifasi nimadan iborat?
   

3.Ovqat oshqozonga qanday yetkaziladi?

4.0shqozonning vazifasi nimadan iborat?

5.0vqatlanish qoidalariga qanday rioya qilasiz?

3. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash.
   

O'quvchilarga quyidagi savollar beriladi:

1. 
   Nerv sistemasi nimalardan iborat?
   
2. 
   Miya qanday vazifani bajaradi?
   

,3. Odam nima uchun dam oladi?

4. 
   Tamaki chekishnmg qanday zarari bor?
   
5. 
   Nima uchun spirtli ichimliklami ichish zararli?
   
6. 
   Giyohvand moddalami iste’mol qilish qanday oqibatlarga olib keladi?
   

O'quvchilaming javobi o'qituvchi tomonidan to'ldiriladi.

3. 
   Darsda faol qatnashgan o'quvchilar rag'batlantiriladi. Oquvchilar bilinii baholanadi.
   
4. 
   Lvga vaziia bt-i ish.O'quvchilarga darslikdagi mavzuni o'qib chiqish, mavzudan keyin berilgan savollarga javob topish uyga vazifa sifatida beriladi.
   

30-DABS . MA VZU : SOG'LOM BO'LA YDESANGIZ

Sana