Va yowoyi cho'chqa kabi hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ko'pincha qo'y, echki, ot va sigir kabi uy hayvonlariga ham hujum qiladi

D snin: ’limiy maqsadi miya va nerv tolalari, ularning vazifalari, dam olishning ahamiyati, zararli moddalarning organizmga ta'siri haqida o'quvchilaming bilim va ko'nikmalarini shakllantirish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: o'quvchilarga kun tartibiga rioya qilish, tamaki chekish, zararli moddalami iste'mol qilish odam organizmi uchun xavfli ekanligini tushuntirish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: odamning nerv sistemasi, zararli moddalarning organizmga ta'siri haqida o’quvchilaming dunyoqarashlarini shakllantirish va kengaytirish.

Dai suing jihozlari. odamning bosh miyasi, orqa miyasi, nerv tolalari, chekishning ta'sirida o'pkadagi o'zgarishlar tasvirlangan rasmlar, darslik.

Darsda qo'llaniladigan metod: savol-javob.

DARSNING BOR/SHI

1. 
   Tashkiliv qism.
   
2. 
   Lj ,a i&iui it, iss'u: vuigi uarida « ».._to....«Ovqatlanish. Ovqatning hazm qilinishi» mavzusi
   

yakunida berilgan savol asosida o'quvchilar bilan suhbatlashiladi. Quyidagi qo'shimcha savollar bo'yicha suhbatlashish davom ettirilishi mumkin:

1. 
   Ovqatlanishda tish va til qanday vazifani bajaradi?
   
2. 
   Hazm qilish a'zolarini aytib bering.
   
3. 
   Ingichka ichak qanday vazifani bajaradi?
   

Ill Yangi mavzuning bayoni.

Qanday nafas olamiz?

Biz umr bo‘yi havodagi kislorod bilan nafas olib, nafas chiqaramiz. Havosiz yashay olmaymiz.

Asosan, bumimiz bilan nafas olamiz. Nafas olga- nimizda ko‘krak qafasining bo‘shlig‘i kengayadi, nafas chiqarganimizda esa torayadi. Endigina tugMlgan cha- qaloq bir minutda 30 — 45 marta, 9 — 10 yoshli bola 20 — 25 marta, katta yoshdagilar esa 16 — 18 marta nafas oladi va chiqaradi. Jismoniy mehnat va sport o‘yinlari bilan shug‘ullanganda odamning nafas olishi tezlashadi.

Odam yugurganda minutiga 40-45 marta nafas oladi.

0‘pka va uning vazifasi

Havo dastlab burunga kiradi. Burunda isiydi va changlardan tozalanadi. So'ngra o‘pkaga boradi. Odamda bir juft o‘pka boiadi (111- rasm).

0‘pkaga kelgan havodagi kislorod qonga o‘tadi. Kislorod bilan boyigan qon yurakka, keyin esa arteriyadan tomir orqali butun tana bo’ylab oqadi.

Vena orqali qaytib kelayotgan qondagi karbonat angidrid awal yurakka, so‘ngra o‘pkaga o‘tadi.

Nafas chiqarilganda bu karbonat angidrid havo bilan birgalikda burun orqali tashqariga chiqadi. Demak, o‘pkaning vazifasi qonni kislorodga to‘yintirish ya karbonat angidriddan tozalab turishdan iborat.

Odam yaxshi nafas olishi uchun havo kislorodga boy boMishi kerak. Agar havoda kislorod yetishmasa, tomir urishi tezlashadi, odam o‘zini horg‘in sezadi.

Shuning uchun tanaffus paytida ochiq havoga chiqib, to‘yib nafas olish, xonani esa shamollatish lozim. Changli havodan nafas olish o‘pkaga zararli. Zavod va fabrikalardan, mashinalardan chiqayotgan tutun va qoldiq gazlar havoni ifloslantiradi.

0‘simliklar havoni kislorod bilan boyitadi. Shuning uchun ham daraxt va boshqa o‘simliklami ko‘paytirish lozim.

Chekishning salomatlikka ta’siri

Tamakining tutuni tarkibida nikotin va boshqa zararli moddalar bor. Ko‘p chekkan odamning o‘pkasiga nikotin moddalari o‘tirib, bu zaharli moddalar o‘pkani kasallan- tira boradi.

Chekish, ayniqsa, yosh bolalarga katta zarar keltiradi. Nikotin bolalar organizmiga tez ta’sir qiladi. Chekkanda nikotin moddalari qonga so‘rilib, qon tomirlari orqali boshqa a’zolarga tez yetib boradi. Yoshlikda organizm nikotinga o‘rgatib qo‘yilsa, keyinchalik chekishdan qutulish qiyin boMadi.

Nikotin odam organizmi- ning kasallikka qarshi kura- shish qobiliyatini pasaytiradi. Bu esa chekuvchilaming tez- tez kasal bo‘lib turishlariga olib keladi.

Shuning uchun ko‘p che- kadigan odamlar tez-tez sha- mollab turadi.

Tamakini muntazam ravish- da chekuvchilar bu odatni tash- lashlari qiyin bo‘ladi.

Shu tufayli chekishga o‘rgan- maslik kerak.

Ko‘p tamaki chekadigan odam o‘pkasining rangi kul- rangga yaqin bo‘ladi (112- rasm). Bunday odam kasalmand hisoblanadi.

Spirtli ichimliklarning jigarga ta’siri Spirtli ichimliklar tarkibida alkogol moddalar bor.

Alkogol moddalar oshqozon va ichakdan to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga o‘tadi.

Qon tarkibidagi alkogol moddalar yurak, oshqozon, buyrak, jigar va boshqa a’zolami kasallantiradi, ayniqsa, nerv sistemasining faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi.

Muntazam ravishda spirtli ichimlik iste’mol qiluv- chilaming jigari xastalanib boradi (113-rasm). Giyohvand moddalarning odam hayotiga ta’siri

Giyohvand moddalami iste’mol qilgan odam, ayniqsa, yoshlar unga judatez o‘rganib qoladilar. Giyoh­vand moddani bir marta iste’mol qilgan odam orga- nizmida uni muntazam iste’mol qilishga moyillik paydo bo‘ladi. Uning miqdorini oshirib borish natijasida giyohvand moddalarga qaram bo‘lib, giyohvandga aylanib qoladi.

Giyohvand moddalar odamning nerv sistemasiga, yurak, oshqozon, jigar va boshqa muhim a’zolarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Giyohvand moddalar bu a’zolaming faoliyatini tez buzadi.

havo, o‘pka, tamaki, nikotin, spirtli ichimhkiar Jigar, alkogol moddalar, giyohvand

modda.

4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash.
   

O'quvchilarga quyidagi savollar beriladi:

50. 
    Toza havo nima uchun kerak?
    

2.0‘pka qanday vazifani bajaradi?

3. 
   Nikotin odamga qanday ta’sir qiladi?
   

4.Spirtli ichimlik ichish qanday yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin?

5. 
   Giyohvand moddalarning qanday zarari bor?
   
6. 
   Tamaki chekishning qanday zarari bor?
   

7.. Nima uchun spirtli ichimliklami ichish zararli?

O'quvchi laming javobi o'qituvchi tomonidan to'ldiriladi.

4. 
   Darsda faol qatnashgan o'quvchilar rag'batlantiriladi. Oquvchilar bilimi baholanadi.
   
5. 
   Uyga vazifa berish. O'quvchilarga darslikdagi mavzuni o'qib chiqish, mavzudan keyin berilgan savollarga javob topish uyga vazifa sifatida beriladi.
   

31-DARS. MAVZU: TAB!A T VA LNSON.

Sana

Darsning ta'iimiy maqsadi: O'quvchilarga ekologiya, insonning tabiatga ta'siri, «0'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi», unga kiritilgan o'simliklar va hayvonlar haqida ma'lumotlar berish, tabiat va insonning o'zaro bog'liqligi haqida ulaming bilim va ko'nikmalarini shakllantirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: tabiatni ardoqlash, asrash, muhofaza qilishga o'rgatish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: ekologiya, O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi» tabiat va insonning o'zaro bog'liqligi haqida o'quvchilaming dunyoqarashlarini shakllantirish va kengaytirish. Darsning jihozlari: «0'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi»ga kiritilgan o'simliklar va hayvonlar tasvirlangan rasmlar, darslik.

Darsda qo'IIaniladigan metod: suhbatlashish.

DARSNING BOKi^Hi

1. 
   Tashkiliy qism.
   

O'quvchilar davomatini aniqlash, ulaming darsga tayyorligini tekshirish, «0'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi»ga kiritilgan o'simliklar va hayvonlar tasvirlangan rasmlami osish.

n.Uy vazlfalarini so’rash.

Avvalgi darsda o'tilgan «Nerv sistemasi. Dam olishning ahamiyati» va « Zararli moddalarning organizmga ta'siri » mavzulari yakunida berilgan savollar asosida suhbat o'tkaziladi. Quyidagi qo'shimcha savollar bo'yicha suhbatlashish davom ettiriladi:

1. 
   Odam boshqa jonzotlardan nimasi bilan farq qiladi?
   
2. 
   9—10 yoshli bola kuniga necha soatdan uxlashi kerak?
   
3. 
   Jahldor bo'lish, baqiriq-chaqiriq qilish qanday zarar keltiradi?
   
4. 
   Tamaki ko'p chekadigan odamning o'pkasi qanday zararlanadi?
   
5. 
   Ko'p spirtli ichimlik ichish qaynday oqibatlarga olib keladi?
   
6. 
   Giyohvand moddalami iste'mol qilish nimaga olib keladi?
   

Ill,Yangi mavrtwing havoni.

«Tabiat va inson — bir butun» va «0'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi» mavzulari boshidagi quyidagi savollar asosida o'quvchilar bilan suhbatlashiladi:

1. 
   Uylar quriladigan yog'ochlar qayerdan olinadi? Uyimizda yoqiladigan tabiiy gaz, mashinalarga quyiladigan benzinlar-chi? — Ko'chalardagi mashinalardan chiqayotgan benzin qoldiqlari (tutun) biz nafas olayotgan havoga qanday ta'sir ko'rsatadi? Yangi mavzu bo'yicha o'quvchilarga ekologiya nima ekanligi, insonning tabiatga ta'siri, «0'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi», unga kiritilgan o'simliklar va hayvonlar haqida batafsil so'zlab beriladi. Bunda quyidagi matnda keltirilgan ma'lumotlami o'qituvchi o'zlashtirib olishi, ulardan zarur deb hisoblaganini o'quvchilarga bayon qilib berishi tavsiya etiladi.
   

insonning tabiatga ta’siri. Inson tabiatdan oziq-ovqat mahsulotlari, uy-joy qurilish materiallari, suv, foydali qazilmalar va boshqalami ko'p miqdorda olishi natijasida tabiatga ta'sir ko'rsatib kelmoqda. Insonning tabiatga ta'siri, ayniqsa, keyingi asrlarda kuchaydi. Inson faoliyati natijasida shaharlar, qishloqlar, dalalar, bog'lar, suv omborlari, kanallar bunyod etildi.Yer sharining atmosfera, gidrosfera va litosferadagi tirik organizmlar yashaydigan qismlari biosferani tashkil etadi. Yunonchadan bio—hayot, sfair— shar demakdir.Biosferaga tirik organizmlar hosil qilgan yoki o'zgartirgan jonsiz jinslar ham kiradi. Masalan, tuproq, o'g'itlar ham Yeming hayot qobig'iga taalluqlidir.Hozirgi davrda iosfera gidrosferaning hammasini, atmosferaning quyi qismini hamda litosferaning yuqori qismini qamrab olgan. Biosferaning quyi chegarasi quruqlikda 3—3,5 km chuqurlikda bo'lsa, yuqori chegarasi Yer sirtidan 20 km balandlikdan o'tadi.Biosferaning asosiy qismini tashkil etgan tirik organizmlar juda ko'p vaxilma-xildir.Tirik organizmlaming barchasi oziqlanish, nafas olish, o'sish, rivojlanish, ko'payish kabi asosiy belgilarga ega.Tirik organizmlar eng ko'p tarqalgan joy quruqlik yuzasi, uning ustidagi 150 m balandlikkacha bo'lgan havo, Quyosh nuri yetib boradigan 150 m chuqurlikkacha bo'lgan okeanning yuza qismi, Yeming tuproq qatlamidir. Bu joylarda hayot uchun zarur bo'lgan harorat, namlik, kislorod, oziq moddalar yetarlidir. Semam va issiq bo'lgan joylarda o'simliklar va hayvonot dunyosi, ayniqsa, boy va xilma-xil. Masalan, ekvatorial o'rmonlaming organik dunyosi sermahsul va juda xilma-xildir.Iqlimi issiq, yog'ingarchilik kam bo'lgan joylarda o’simlik va hayvonlar ko'p emas. Bunday joylar cho'llarni tashkil etadi.O'simlik va hayvonlaming Yer yuzida tarqalishiga odam faoliyati katta ta'sir ko'rsatgan. Masalan, odam Shimoliy Amerikadan Yevrosiyoga pomidor, makkajo'xori, kungaboqar, tamaki kabi o'simliklami, hayvonlardan ondatrani olib keldi va tarqatdi.Inson qo'li bilan ko'pgina yovvoyi o'simliklar madaniylashtirildi, yovvoyi hayvonlar uy hayvonlariga aylantirildi. O’simliklaming yangi navlari yetishtirildi va tarqatildi.Insonning tabiatga munosabati ba'zan salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Hayvonlarni ko'p miqdorda ovlash ham ularning ba'zi turlari yo'qolib yoki kamayib ketishiga, okean boyliklarining tez kamayishiga sabab bo'lmoqda. O'rmonlardagi daraxtlaming ko'p miqdorda kesib yuborilishi tabiat muvozanatini buzadi, undagi hayvonlaming qirilib ketishiga olib keladi.Inson o'z aql- zakovati va kuchi bilan kamayib ketgan o'simlik va hayvonlarni ko'paytirishi, noyob o'simlik va hayvonlaming qirilib ketishiga yo'l qo'ymasligi lozim.Odamzod Yer yuzida yashash bilan bir qatorda mehnat qiladi, o'z faoliyati bilan tabiatga ta'sir ko'rsatadi, uni o'zgartiradi. Kishilaming mehnati natijasida fan va texnika taraqqiy etmoqda, aholining ijtimoiy turmush tarzi yuksalib bormoqda. Shu bilan birga insonning xo'jalik faoliyati tabiat komplekslariga ta'sir etib, uning o'zgarishiga sabab bo'lmoqda.Qishloq xo'jaligini rivojlantirish tabiat komplekslarini kuchli o'zgartinnoqda. Madaniy

o'simliklami yetishtirish, uy hayvonlarini ko'paytirish uchun katta maydonlar kerak bo'lmoqda. Dashtlarni haydash, cho'llami o'zlashtirish, o'rmonlarni kesish natijasida tabiiy o'simliklar maydoni qisqardi. Tuproq tarkibi o'zgardi, hosildorligi kamaydi. Ishlab chiqarish korxonalarining ko'payishi, sanoatning o'sishi havo, suv va tuproqlami ifloslantirib, tabiatga halokatli ta'sir ko'rsatmoqda. Gazsimon moddalar atmosferaga, qattiq va suyuq moddalar tuproqqa va suvga tushmoqda. Aholi sonining ortishi natijasida shaharlami kengaytirish, uylar, sanoat korxonalari va yo'llar qurish uchun yer maydonlari zarur bo'lmoqda. Katta shaharlar atrofidagi yerlaming tabiati ham o'zgarmoqda.Turli kimyo vositalarini ishlab chiqarayotgan korxonalarning temir quvurlaridan chiqayotgan tutun ham havoni buzmoqda.Zararkunanda hasharotlami yo'q qilish uchun dala ekinlariga, bog'lardagi mevali daraxtlarga ko’p miqdorda kimyoviy vositalar sepilmoqda. Bunday kimyoviy vositalar zararkunanda hasharotlar bilan birgalikda foydali hasharotlami ham qirib yubormoqda. Kimyoviy vositalar qushlarga ham zarar keltirmoqda.Inson o'zi yashashi uchun sharoitlarni yaratibgina qolmay, shu bilan birga, tabiatga salbiy ta'sir etayotgani haqida ham o'ylashi kerak.

4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash:
   

bav oHu.Bundan 100— 150 yil awalgi Yer yuzidagi tabiatni qanday tasavvur qilasiz?Insonning tabiatga salbiy ta'siri nimalardan iborat?Tabiat va insonning o'zaro bog'liqligi deganda nimani tushunasiz?Topshiriq

«Insonning tabiatga ta'siri» mavzusi bo'yicha rasm ishlang.

4. 
   Darsda faol qatnashgan o'quvchilar rag'batlantiriladi. Oquvchilar bilimi baholanadi.
   
5. 
   Uyga vazifa berish,
   

32-DAHS. TABIATNIMUHOFAZA QILISH.

Sana