7.6-chiztna. Loyihali struktura. Mahsulotli (divisional) tuzilma. Tashkilot miqyosining kengayishi bilan chiziqli-funksionaltuzilmadako‘pginakatnchiliklar vujudga keladi va eng asosiysi mehnat natijasi va foydaning bir qismini tasarruf etish huquqi orasidagi aloqa yo‘qoladi. Bu esa ishchilarni samarali motivlashtirishga to‘sqinlik qiladi. Bu muammolami bartaraf etish uchun mahsulotli prinsipga asoslangan tashkiliy tuzilmani tuzish kerak (7.8-chizma). Ko‘pgina funksional bo‘limlar firma darajasida markazlashgan va barcha ishlab chiqarish bo‘limlariga xizmat qiladi. Bundan tashqari ishlab chiqarish tuzilmasida yangi mahsulotni ishlab chiqarish, sotish, buxgalteriya bo‘limlari bor, ular faqat o‘z mahsuloti uchun ishlaydi. Mahsulotli strukturaning asosiy ustunliklari: tashqi muhitga tez moslashish, mahsulot xarid qiladigan iste’molchilar ehtiyojini yuqori darajada qondirish, xodimlarning mahsulot ishlab chiqarish bilan mosligi va yuqori darajadagi motivatsiya. Kamchiliklari: markazlashgan funksional xizmatlar hisobidan xodimlar soni oshadi, umumiy maqsadlarga erishish qiyinlashadi. Matritsaviy tuzilma. Matritsaviy tuzilma bo‘yicha boshqarish ancha murakkab bo‘lib, u mahsuloti nisbatan qisqa «umr» ko‘radigan va tez-tez o‘zgarib turadigan korxonalar tomonidan qo‘llaniladi. Bu tuzilma korxonada gorizontal aloqalarni yo‘lga qo‘yishga va ulami murakkab buyurtmalarni bajaruvchi turli xil korxonalar faoliyati bilan komputerlar yordamida bog'lashga, texnika sohasida yuqori malakali xizmat ko‘rsatishga va ekspertizani ta’minlashga qaratilgan. Bu tuzilmani «То‘г» ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. U ikki turdagi tuzilmadan:
funksional tuzilma;
mahsulot bo‘yicha tuzilmalar kombinatsiyasini ifodalaydi
Bunda gorizontaliga funksional vazifalar (ishlab chiqarish, sotish, reklama va hokazo), vertikaliga esa, texnologiya va boshqaruv sohasida yangiliklarni joriy etish bilan shug‘ullanuvchi maxsus guruhlar joylashgan. Mazkur tuzilmaga binoan bir vaqtning o‘zida to‘rtta yangi mahsulot bo‘yicha loyiha tuziladi. Har bir loyiha uchun alohida rahbar javob beradi. Guruhlarning to‘rttalasi ham mahsulotni loyihalashtirishdan to sotishgacha bo‘lgan barcha jarayonda qatnashadi. Menejmentning matritsaviy tuzilmasining mohiyati shundaki, undaharbirxodim, ayni birvaqtningo‘zida, loyiha bo‘yichaboshqa- rishda, shuningdek, o‘zining funksional organida xizmatda bo‘ladi hamda ikkiyoqlama bo‘ysunadi. Matritsali strukturani qo‘llashning asosiy sabablari: yangi mahsulot ishlab chiqarish va uning sifatiga bo'lgan yuqori talab; resurslami taqsimlash imkoni bo‘lmaganda uni samarali qo‘llash usullari. Matritsali struktura chiziqli-funksion- al struktura doirasida qo'llaniladi, bu vaqtinchalik tashkiliy shakl bo‘lib, maqsadli muammolami yechishga yo‘naltiriladi. Matritsali struktura mutaxassislarning ikkilanma bo‘ysunishida xarakterlanadi, ya’ni bevosita bo‘lim boshlig‘iga va loyiha boshlig'iga bo‘ysunadi.
Bu tuzilmaning o‘ziga xos afzallikiari va ayrim kamchiliklari mavjud. Afaalliklari: boshqarishjarayonidagi gorizontal aloqalarning uzunligini keskin qisqartiradi va tartibga soladi; qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va ularning mazmuni hanida natijalari uchun mas’uliyatni oshiradi; korxonaning ichki va tashqi sharoitlariga ta’sir etuvchi omillaming o‘zgarishiga tezda ko‘nikma hosil qiladi va shunga muvofiq ravishda amal qiladi; chiziqli bo‘ysunish vositasida bo‘lim ichida byurokratiyaga bo‘lgan moyillikni bir qadar so‘ndiradi va hokazo. Kamchiliklari: tuzilmaning murakkabligi va boshqaruv organlarin- ing real vakolatga ega emasliklari. Xoldingli tuzilma. Har xil tashkilotlar tarmoqlar bo‘yicha guruhlarga, ya’ni xoldinglarga birlashadilar. Xoldingli tuzilmada katta kapitalni jam lash va asosiy muammolarni hal etishda moliyani konsentratsiyalash imkonini beradi. Xolding doirasida ixtisoslashish va aniq turdagi mahsulot ishlab chiqarishga moslashish prinsipi amal qiladi, bu esa xoldingda raqobat muhitini kamaytiradi. Har qanday struktura uchun yuqori rahbariyat tushunchasi bir xil, unga quyidagilar xos: tashkilotning birinchi rahbari, uning muovini va bosh bo‘limlarining rahbarlari. Birinchi rahbar va uning muovinlari ko‘pincha yuqori rahbariyat komandasi deb ataladi. Bosh bo‘lim rahbarlari va birinchi rahbaming muovinlari asosiy personal komandasiga kiradi. Birinchi rahbar yuqori rahbariyat komandasi bo‘ladi. Aytilgan har bir pog‘onaning tuzilmaviy tashkil etilishi turli xil omillardan bog‘liq: •birinchi rahbarning boshqarish uslubi; •boshqaruv tashkiliy tuzilmasining turi; •asosiy personal komandasi a’zolarining shaxsiy va professional xususiyatlari. Birinchi rahbar qanchalik malakali bo‘lsa, shunchalik u malakali muovinlarni tanlaydi. Asosiy personal komandasining faollik darajasi strategik muhim bo‘lgan qarorlarni qabul qilishda qatnashishiga bog‘liq yoki bu birinchi rahbarning asosiy personal komandasiga o‘z vakolatining qancha qismini ajratganiga va guruhdagi odamlarning o‘z maqsadlarini tashkilot maqsadlari bilan bog‘lashlariga asoslanadi. Bu turdagi jarayon birinchi rahbarning kollegial usulda boshqarishiga xosdir. Agar birinchi rahbar avtoritar uslubda boshqarsa, unda asosiy muammolarni faqat o‘zi hal qiladi va hattoki boshqa guruhdagilarga ham axborot berib o‘tirmaydi. Menejmentning tashkiliy tuzilmalari to‘g‘risida yakuniy xulo- sa chiqarish uchun quyidagilarga alohida e’tibor berilishi lozim deb hisoblaymiz. Menejmentning ko‘rib chiqilgan tashkiliy tuzilmalari- dan birortasini ham rasmiy tuzilma deb bo‘lmaydi. Shuning uchun har bir korxona (firma) o‘z oldidagi maqsad va iqtisodiy muhitning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, o‘z talablarini yuqori dara- jada qondiradigan tashkiliy tuzilma turini o‘zi tanlashi kerak. G‘arb adabiyotlarida «tuzilmani takomillashtirish» iborasi umuman qo‘llanilmaydi. Uning o‘miga: •«tuzilmaga o‘zgartirish» kiritish; •tuzilmani almashtirish; •tuzilmani tanlash; •tuzilmani integratsiyalash kabi iboralar ishlatiladi. Tuzilmaga o‘zgartirish kiritish va uni almashtirish — bu jahon amaliyotidagi doimiy jarayon bo‘lib, har qanday tashkilotda menejer faoliyatini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlarda hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning bosh omili — bu ilmiy texnika taraqqiyoti va kuchli raqobatdir. AQSh firmalarida, G‘arbiy Yevropa va rivojlangan Sharq davlatlarida boshqaruv tuzilmasi o‘rtacha har 3—5 yilda almashtirib turiladi.
