Вазорати таълими олӣ ва миёнаи ҷУМҲури ӯзбекистон институти педагоги давлатӣ чирчиқ

II. Қисми асосӣ.

1. 
   Боб.
   
   1. 
      Интихоби мушакҳои рафтор.
      

Хусусияти фарќкунандаи рафтори ахлоќї дар он аст, ки вай масъалаи интихобро ба миён меорад: як варианти ахлоќї бояд новобаста аз якчанд вариантњои имконпазир интихоб карда шавад. Яке метавонад ба касе кӯмак кунад ё накунад; метавонад аз тамоми имтиёзҳои ба ӯ додашуда истифода барад ё натавонад, метавонад онҳоро ба дигарон диҳад; Вай метавонад дар вакташ хакикатро бигуяд ё тамоман хомуш истода, «намедонам» гуяд ва гайра. Қонун иҷоза намедиҳад, ки кӯдакон рафтори ношоиста кунанд ва аз ин рӯ новобаста аз он ки онҳо чӣ кор мекунанд . ахлоки у гуё кобилияти интихоби рафтори озодро дорад. Аммо ин озодии иродаро аз хурдсолї афкори умум, афкори љомеа, калонсолон, омўзгорон, њисси маљбурии ботинї: виљдон, бањодињии худ танзим мекунанд. Ба хамаи ин педагогхои чамъияти бачагон, шароити зиндагонй ва мухит таъсир мерасонад.
Раванди инкишофи ахлоқии кӯдакон асосан аз шароите, ки дар он кӯдакон бояд ин рафтори мустақилона инкишоф ёбанд, таъсир мерасонад.
Шароити интихоби рафторро омӯзгор метавонад ҳамчун шароити самарабахш барои тамоми фаъолиятҳо бо мақсади таълим истифода барад. Чунин шароитҳои педагогӣ мазмуни фаъолияти тарбиявиро ташкил медиҳанд, вале онҳо бо муносибатҳои мутақобилаи кӯдакон алоқаманд ва алоқаманданд.
Мушоҳидаҳои ҳаёти ҳаррӯзаи питонҳои кӯдакона нишон доданд, ки он пур аз ҳодисаҳост, ки кӯдак метавонад дар онҳо интихоб кунад, хоҳишҳои худро пахш кунад ва бо дигарон розӣ шавад.
Масалан, "Кӣ тезтар аст?" хангоми бозӣ, биёед вазъиятеро бубинем, ки дар он фарзанди миллатҳои гуногун дӯстӣ инкишоф медиҳад. ёрй расонд. Гуруххои иборат аз 4—5 нафар бачагон бо навбат чусту чолокии худро месанчанд, то ки хар кадоми онхо барои микдори махдуди кушишхо микдори муайяни хол нагиранд. Баъзе кӯдакон бояд ҷаҳида ё тир парронанд! бе истифода аз онхо шумораи муайяни холхо мегирад. Онҳо метавонанд: 1) аз ҳама дуртар тир парронанд ва ҷоиза ба даст оранд ё 2) навбати худро ба дӯстоне диҳанд, ки холҳои лозимиро гирифта наметавонанд. Варианти аввал «барои худ» ва ­варианти дуюм «барои дӯст» номида мешавад.
Дар синфи якум аксар бачахо ­хукуки худро ба дустони худ намедиханд, дар синфи сеюм бошад, шумораи ин гуна кудакон кам аст, вале онхо низ бештар аз нисфи бозигаронро ташкил медиханд.
Аксари кӯдакон намехоҳанд навбати худро ба дӯсте диҳанд, сурх намешаванд ва фикр намекунанд, онҳо ошкоро мегӯянд, ки мехоҳанд қувваҳои худро дубора санҷанд ва дубора мукофот гиранд ­. Баъзеи онхо чунин карор кабул мекунанд, вале худро нотавон хис карда, сурху рангпарида мешаванд, ба замин менигаранд, охиста-охиста карори худро баён мекунанд, рафтори худро сафед карданй мешаванд. Мегӯянд, ки дӯсте надоранд ва ба кӣ гузаранд, ё дӯстонашон намехоҳанд, ки ин бозӣ кунанд, ё дӯстонашон тир намеандозанд ва ғайра ва кӯдак чунин эҳсос мекунад. рафтори ношоиста. Ӯ медонад, ки бояд дар бораи дӯсти худ низ фикр кунад; Хусусияти навбатӣ ин аст! Шумо наметавонед ба дӯсте, ки бо он бозӣ кардаед, интиқол диҳед. Аммо, ин хислат на ҳамеша кӯдаконро маҷбур мекунад, ки дӯстона бошанд.
Табиист, ки хонандагони синфхои 1—4 чи «барои худашон»-ро интихоб мекунанд. Ҳар як бача воқеан мехоҳад чизи ҷолибро аксбардорӣ кунад.
Бахшидан ё набахшидан маънои рафтори кӯдакро надорад.
Аз нуктаи назари педагогй дар бораи инкишофи маънавии бача хаматарафа фикр кардан зарур аст. Агар кӯдак ба созиш майл надошта бошад ё наметавонад, ба ӯ таълим додан лозим аст, ки хоҳишҳои шахсии худро барои принсипҳои нек пахш кунад ва ба ӯ ҳисси «созиш кардан хуб аст» зам кунад. Агар онҳо ба ту таслим нашаванд, дард мекунад. ” "Агар мо ба ягон каси дигар таслим нашавем, ин метавонад зарар расонад" ё "Созиш кардан хуб аст". "Шумо бояд одилона
бошед: агар шумо бозӣ карда бошед, бигзор дигарон низ бозӣ кунанд."
Фактхои синфхои 1—4-ро мукоиса намуда, ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки шумораи интихоби ибораи «барои дуст» зиёд шудааст. Он хонандагони синфи 4-ум, ки «барои дӯст» интихоб мекунанду онро дуруст мефаҳманд, ­хоҳиши шахсии худро як сӯ гузошта, ба дӯстони худ некӣ кардан мехоҳанд.
Хамин тавр, дар натичаи бозии давидан ва партофтан ду писарбача тубро хуб партофта натавонистанд. Аз нуқтаи назари муаллим, аз кӯдакон хоҳиш карда шуд, ки бори дигар тӯбро партоянд. Дар аввал писарон хостанд бо ин ду мард бо навбат кор кунанд, вале баъд яке аз бачаҳо ­усули мувофиқ пайдо кард. "Ман мехоҳам онро худам партоям, то дастаи ман холҳои бештар ба даст орад" гуфт ӯ. Дигарон аз паси ӯ рафтанд. Кӯдаконе, ки бояд тирпарронӣ дуруст омӯзанд, комилан фаромӯш мешаванд.
Вақте ки аз кӯдакон дар бораи интихоби рафтор пурсон мешаванд, ба онҳо дарҳол барои рушди рӯҳонӣ шароит фароҳам оварда мешавад, яъне онҳо бояд ҷанбаҳои маънавии рафтори худ ва ҷанбаҳои маънавии муносибатҳои худро бо дигарон дарк кунанд.
Мутаассифона, чунин вазъияти интихоби рафтор дар амалияи кори мактаб кам дида мешавад. Дар хакикат талабагон ба машгулиятхои гуногун (кандан, кор дар сохахои гуногуни ташкилоти студентон ва гайра) чалб карда мешаванд. Онхо дар бораи зарурияти ба манфиати дигарон кор кардан ва ичрои супоришро назорат мекунанд; Талаботи омӯзгорон ва дастаҳои бачагона дар шакли мусобиқаҳо, бозиҳо ва дигар шаклҳои ҳавасмандкунӣ қонеъ карда мешавад. Албатта, донишҷӯён имкон доштанд, ки рӯзи шанбе волонтёр шаванд ё не. Аммо дар баробари ин вазъи муаллим ба назар гирифта намешавад, талаба ихтиёр дорад. Аммо дар баробари ин барои тарбия шароитхои педагоги ахамият доранд, агар на муаллим ва на коллектив рафтор кардан лозим набошад, шогирд рафтори хуб ё бадро интихоб мекунад.
Баъзан вазъияти интихоби маънавй тезутунд мешавад, ки дар натича «худзиддият» ба амал меояд. Тазоди «стихиявӣ» дар он аст, ки кӯдак рафтори бади ӯро мефаҳмад, аммо хоҳиши зиёд дорад. Агар ба васияташ дода шавад, дар чеҳрааш расвоӣ ва хорӣ пайдо мешавад ва дар дарун осори гуноҳаш боқӣ мемонад. Фарқ дар он аст, ки кӯдак бояд чӣ гуна кор карданро ёд гирад! интихоб кунед ва зеркашӣ кунед
Хеч кас намедонист, ки чи кор кардааст ва касе уро чазо надод. Масалан, писарбача метавонад ба вазъияти ногувор дучор шавад: аз руи кодекси ахлок ба дусташ чизе додан (чизе, ки ба у хам лозим аст), танхо бо хохиши кудак, аз чазо ва ифшои рафтори у худдорй мекунад. бехатар Ҳангоме ки кӯдакон бозӣ мекунанд, байни ҳадафҳо ва кӯшишҳо барои ғолиб шудан ва ба даст овардани онҳо бо роҳи Имкониятҳои бозӣ дар тарбияи кӯдакони хурдсол
Машгулиятхои бозй дар мактаббачагони хурдсол маълуманд, ки ин онхоро ба худ чалб мекунад ва хаёти онхоро шод мегардонад. Муаллима ба хонандагони синфхои якум мурочиат мекунад: — Бачахо, холо мо бозй мекунем, кй бо кй бозй кардан мехохад? Шумо бояд бо 4—5 кас бозй кунед. Бачахоро шод мегардонад. Кӯдакон ­муносибати худро ба ҳамсолони худ ошкоро ва ошкоро ва баъзан ошкоро баён мекунанд. "Бо Дабборов бозӣ кардан намехоҳам", "Дабборов, ту бирав", "Мурад, биё якҷо бозӣ кунем", "Нодира, ман бо ту бозӣ мекунам". Лола ва Зиё дар кунҷ меистанд: бо ягон гурӯҳ бозӣ кардан намехоҳанд ва аввал бачаҳо ба онҳо аҳамият намедиҳанд, вале дар ниҳоят
мебинанд, ки гурӯҳҳо одами кофӣ надоранд ва онҳоро даъват мекунанд. бозй карданд ва онхо розй шуданд.. «Ман танхо мехохам бозй кунам ва танхо бозй кардан мехохам, — гуфт Анора оромона ва хашмгинона. Бачахо аз як гурух ба гурухи дигар мегузаранд, якеро ба чор тараф даъват мекунанд, дигарашро холй мемонанд. "Кӣ мехоҳад бо кй бозӣ кунад?" Саволе ба миён меояд, ки дар кӯдакон эҳсосоти мураккаб, аз қабили шодӣ, эътироз, табъиз. Кӯдаконе ҳастанд, ки ҳама мехоҳанд бо онҳо бозӣ кунанд, аммо кӯдаконе ҳастанд, ки ҳеҷ кас бо онҳо бозӣ кардан намехоҳад. Ҳамчунин кӯдаконе ҳастанд, ки бо дигарон бозӣ кардан намехоҳанд. Ин аллакай кори тарбиявии муаллимро душвор мегардонад, ки ба ташаккули муносибатхои хуби байни бачагон халал мерасонад.
Чунки муаллим хамеша мезанад... Чунки бо дугонахояш муросо карда наметавонад... Чабборов хамеша аз бачахо «бо ту бози кардан намехохем» мешунавад, гарчанде худаш ин корро кунад. кушиш мекунад, ки муносибаташро нисбат ба рафиконаш тагьир дихад, чй тавр хис мекунад.
Ҳама мехоҳанд бо Муҳаммад бозӣ кунанд. Чаро? -Муњаммад фарзанди хеле тавоно ва хушахлоќ аст, метавонад дар миёни дўстонаш бошад ва худаш доно аст, аз ин рў, дигар фарзандон ба ў мутеъанд, вале аз нигоњи педагогї итоат кардан нодуруст аст. Агар кӯдакони як гурӯҳ ба ӯ итоат накунанд, ӯ ба гурӯҳи дигар мегузарад. Кӯдакон бо ӯ бозӣ мекунанд, зеро ӯ кӯдаки хурдсол аст, ӯ дар бораи ҳама гуна бозӣ фикр мекунад ва бозӣ кардан бо ӯ шавқовар аст.
Диққат, шавқу рафоқат ва дӯстӣ асоси ягонагии устувори кӯдакон ва ташаккули муносибатҳои коллективӣ дар онҳост. Кӯдаконе, ки аз ҷомеа дуранд, ба кӯмаки махсуси калонсолон ниёз доранд. Вазифаи муаллим аз он иборат аст, ки ин гуна бачагонро бештар ба бозй, ба корхои чамъиятй, мехнат чалб намояд. Барои ин муаллим бояд ба кӯдакон ҳам аз рӯи қобилият ва ҳам аз рӯи рафтор ҳамаҷониба баҳо диҳад. Баҳодиҳии муаллим ба хислати кӯдак метавонад ӯро бад ҳис кунад ё муносибаташро бо кӯдакон беҳтар созад.
Дар рафти бозӣ аз кӯдакон талаб карда мешавад, ки дар ҳаёти атроф фаъолона иштирок кунанд. Бозӣ яке аз роҳҳои асосии омӯхтани кӯдакон дар бораи ҷаҳон ва ҳақиқат мебошад. Кӯдак ҳангоми бозӣ рӯйдодҳои муҳими иҷтимоиро ба таври хос дарк мекунад ва эҳсос мекунад. Эҳсосоти кӯдак, махсусан дар бозӣ зоҳир ва шакл мегиранд. Ин бозии ҳавас ва рӯҳия нест. Ҳамин ки кӯдак аз бозӣ дилсард шуд, бозӣ дарҳол вайрон шуд. Бозӣ як ­намуди фаъолиятест, ки ба кӯдак маҷбур кардан мумкин нест. Ин аз дигар фаъолиятҳои бозӣ фарқ мекунад. Бозихо барои ба вучуд овардани коллективи бачагон ёрй мерасонанд, хурсандй ва шавку хавасро бедор мекунанд.
Макаренко ба чихати тарбиявии бозй диккати калон медод, зеро дар он бача бештар кадри хакикй хис мекунад. "Диме, ки дар бозӣ нест, ҳеҷ гоҳ дастаи кӯдакон нахоҳад буд. Дар давоми бозии даста, кӯдакон малакаҳои ташкилотчигӣ ва роҳбариро инкишоф медиҳанд. Бозингарон қоидаҳои муайян ва қоидаҳои бозӣ риоя мекунанд.
Бозихои хонасозй кудаконро ба олами тамоман дигар мебарад, ки дар он чо худро бинокор тасаввур карда, худро голибони одилона мешуморанд. Дар ин бозиҳо кӯдакон хоҳиши тасаввур кардан, инкишоф додан ва инкишоф додани тасаввуроти худро инкишоф медиҳанд. Тарбиягар бо ташкили бозиҳои пурмазмун ба кӯдакон тасаввур кардани характерҳои гуногун, танқиди одамони хуб ва қаҳрамононро меомӯзонад, муаллим диққати кӯдаконро ба рафторҳое равона мекунад, ки кӯдакон дар рафти бозӣ онҳоро танқид мекунанд, аммо қаҳрамон ин тавр накард. Чунин сухбатхо бо бачахо дониши онхоро бой мегардонанд, тасаввуроти онхоро инкишоф медиханд. Бозихои бачагона хеле гуногунанд, вале баъзеи онхо аз чихати мазмун суст буда, дар сурати рохбарии муаллим ба бачагон таъсири манфй расонда метавонад. Ба хамин тарик, бачахо дар фосилахои дароз як бозиро давом дода, ба бозй баъзе тагьиротхо дароварданд. Ин бозиҳо инҳоянд: бозии модару духтар, бозиҳои гуногуни фаъол (аробасаворӣ, русчавакҳо, футбол ва ғ.) . Дигар бозиҳо, аз қабили бозиҳои телефонӣ, бозиҳои беморхона ва бозиҳои мағоза (ин номҳоро ба бозиҳо худи кӯдакон гузоштаанд). Оғоз шуд ва анҷом наёфтааст. Як кисми бозихо бо ташаббуси муаллимон ташкил карда шуданд ­. Инҳоянд: бозиҳои мактабӣ, бозиҳои лӯхтакча, бозиҳои муаммо ва бозиҳо бо қуттиҳои ранга.
Бачахо беш аз пеш чанг бозй мекарданд. Дар ин бозӣ писарон бо ҳам бештар муттаҳид мешаванд. Дар ин бозй духтарон хеле кам иштирок мекунанд. Онхо асосхои бозиро аз кино, радио, телевизион ва хамсолони худ меомузанд. Дар рафти бозӣ кӯдакон бояд қоидаҳои муайяни бозиро, ки пеш аз бозӣ муҳокима мешаванд, риоя кунанд. Риоя накардани қоидаҳо боиси муноқишаҳо мегардад ва бозӣ халалдор мешавад.
Бозӣ таваҷҷуҳи кӯдаконро чунон ба худ ҷалб мекунад, ки ҳатто дар охири бозии умумӣ ҳам бачаҳо бозии инфиродӣ идома медиҳанд. Дар хамаи бозихо бачахо муносибати одамонро ба хаёт, мехнат, хаёти чамъиятй, муносибати калонсолон ба чихатхои гуногуни фаъолият такрор мекунанд. Вақте ки онҳо бозӣ мекунанд, онҳо он чизеро, ки мебинанд, равшан нишон медиҳанд, онҳо вазъиятҳоеро бозӣ мекунанд, ки дар онҳо иштирок карда ва ҳаётро аз сар гузаронидаанд. Кадом муносибатҳои инсонӣ дар бозиҳо инъикос меёбанд?
Нақши асосиро бозиҳои марбут ба мавзӯи ҳаёт мебозанд. Ин бозиҳоро асосан духтарон иҷро мекунанд: лӯхтакчаҳо, бозиҳои модару духтар, меҳмонон ва мизбонон ва ғайра. Дар чунин бозихо асосан хаёти оилавй инъикос меёбад. Дар аксари бозиҳо иштирокчиён бештар модарон, духтарон ва модаркалон мебошанд. Кӯдакон ба падаре, ки дар дур зиндагӣ ва кор мекунад ва бояд танҳо як рӯз бо автобусу мошин, ҳавопаймо ва чархбол сафар кунад, мактуб менависанд. Бозихое, ки дар мавзуъхои хакикй асос ёфтаанд, мазмуни якхела доранд: модарон хурок мепазанд, ба фарзандонашон хурок медиханд ва гайра.
зиёрат мекунанд, хоб мекунанд, сарзаниш мекунанд ва нишон медиханд, ки фарзандони худро то чй андоза дуст медоранд. «Бачахо» ба гапи падару модар гуш мекунанд ё не, ба мактаб мераванд, бо хам бозй мекунанд. Дар аксари бозиҳо муносибати байни калонсолон ва кӯдакон нав мешавад. Баъзан чунин хислатхо характерноканд: калонсолон бехуда бачахоро тахкир мекунанд, хафа мекунанд, мезананд, сарзаниш мекунанд, суханхои бад мегуянд. Модар бо фарзандонаш дағалона рафтор мекунад: «Либосатро пуш, ман мегӯям, беақл, аз дастат намеояд», «ҳанӯз мешинӣ, ҳозир меоям, сарзаниш мекунам». «Модарон» фарзандони худро дилхуш карда, бегонагонро пеш мекунанд. — Шумо олу надоред. Аммо дар баробари ин дар бозихо чунин амалхое низ чой доранд, ки мухаббати самимиро нисбат ба хурдтаракон ифода мекунанд. Падару модарон дар хакки онхо гамхории махсус зохир мекунанд, кулчаю кулча медиханд, хобонда, китобу китобхои тасвирй мехаранд ва суханони нек мегуянд: «Ман, ту себ, ту зебоям», «Ба ту мегуям, ки китобча медихам. ва ман «бештар духтарон харидам».
дар бораи ин ё он масъала фикр кардан ­имкон медихад, ки дар бораи муносибатхои байни бачахо сухан ронем. Масалан, духтаре кудакро ба даст гирифта, уро мезанад. Муаллима аз у мепурсад, ки чаро духтарашро мезанад. Ӯ ба духтар мегӯяд, ки тасаввур кунед, ки одамони боодоб ва меҳрубон ба фарзандонашон чӣ гуна муносибат мекунанд. Чунин сӯҳбатҳо дар бораи бозиҳо ба диққати кӯдакон кӯмак мекунанд, ки муносибат ва андешаҳои одамонро таҳлил кунанд.
Муҳим он аст, ки чунин дахолати омӯзгор набояд ба бозӣ халал расонад, балки онро ҷолибтар гардонад. «Акнун, худро модари ҳалим ва ғамхор тасаввур кунед ва нишон диҳед, ки чӣ қадар духтаратонро дӯст медоред. Шумо чӣ хелед?
Шавку хаваси мураббй ба бозй, таваччухи у ба бачахо, бозиро шавковар мегардонад ва онро ба самти дуруст равона мекунад.
Муаллим хангоми ташкили бозихо бояд ба бачагон рафтори дурустро омузонад, барои окилона хал кардани ихтилофот кушиш намояд, роххои дурусти халли масъалахоро нишон дихад. Муаллим њангоми мушоњидаи бозї метавонад тасаввуроти бачањоро дар бораи муносибати байни одамон ва ходисањо дар рафти бозї баён намояд. Тавре ки дар боло зикр гардид, муаллим бешубҳа бо тамошои бозии модар бо духтар метавонад дар бораи вазъи зиндагии оилаҳо тасаввурот пайдо кунад. Аз бозиҳои бачагон маълум мешавад, ки онҳо услуби гуфтор, муошират бо хонандагони муаллимро аз худ кардаанд. Ин намуди бозї ба муаллим кумак мекунад, ки ба худ аз назари танќидї нигарад (гарчанде ки кўдакон одатан ба муаллим ишора мекунанд, муаллим барои ў намуна мешавад, зеро муаллими дигарро намешиносад). Муносибати байни муаллимон ва ғолибон дар бозиҳои мактабӣ хуб инъикос ёфтааст.